Filateli (Pulculuk) Nedir? (Tarihi, Özellikleri, Çeşitleri)

Filateli, “pul koleksiyonculuğu” ve “pulların incelenmesi” olarak bilinen bir hobi dalıdır. Pulun posta sürecini inceleyerek bilgiler toplayan bir alandır.

Filateli veya pulculuk, genel olarak pul koleksiyonculuğu olarak adlandırılır. Ancak bazı kaynaklarda filateli “pul koleksiyonculuğu” olarak dışında “pulları inceleme” alanı olarak görülüyor. Ancak dünya genelinde ve Türkiye’de filateli, “pul koleksiyonculuğu” olarak biliniyor. İlk pulun basılmasının ardından pul, koleksiyonerlerin ilgi odağı olmuştur. Pul koleksiyonları, ağırlıklı olarak 1860’lı yıllarda yayıldı. Ardından gelişerek günümüze kadar geldi. Posta pulları sadece posta gönderileri ücreti için basılmıyor. Pul koleksiyonlarını desteklemek amacıyla da farklı konularda düşük tirajlı pullar basabiliyor.

Filateli; insanı günlük yaşamın stresinden kurtarır, boş zamanların değerlendirilmesini sağlar, araştırmaya yönlendirir ve sosyal yaşama bağlar. Öğretici özelliği de olan filateli, zamanla maddi ve manevi anlamda çok değerli bir koleksiyon oluşturma imkânı verir. Günümüzde yaygın olarak tematik veya konulu filateli örnekleri vardır. Spor, çiçekler, böcekler, kuşlar, tablolar, kıyafetler ve kişiler gibi tematik koleksiyonlar ilgi çekmektedir. Filateliye, “pulların incelenmesi” ve “pul koleksiyonculuğu” olarak iki farklı açıdan mercek tuttuk!

Pulun Tanımı

Pul, posta idareleri tarafından taşınan gönderi için gönderici tarafından alınarak gönderiye yapıştırılan küçük kâğıt parçasıdır. Farklı şekil, desen ve görseller içerir. Gönderinin taşıma ücretini temsil eder. Yalnızca devletlerin posta idareleri tarafından devlet adına basılır. Bu sebeple, bayrak ve para gibi egemenlik ve bağımsızlık sembolüdür. Devlet tarafından basılan “değerli kâğıt” statüsündedir. Pulun üzerinde ülke adı, nominal değeri, görsel tasarımı ve tedavül (emisyon) yılı gibi bilgiler yer alır.

Pulun Tarihi

Posta pulları, modern posta teşkilatlarının kurulmaya başlanması ile ortaya çıkan bir posta materyalidir. Posta idareleri arttıkça sadece devlet yetkililerinin kullandığı kurum olmaktan çıkarak halkın kullanımına açılmıştır. Daha sonra posta gönderme hizmeti karşılığında ücret alınması uygulaması başladı. İngiltere’de ilk başlarda posta görevlilerinin göndericiden aldığı postaların ücretini, teslim edilince alıcı ödüyordu. Bu yöntem, alıcının ücreti reddetmesi gibi sakıncalar doğurdu. Bunun üzerine posta ücretinin gönderici tarafından ödenmesi gündeme geldi.

İngiliz öğretmen ve sosyal reformcu Sir Rowland Hill, 1837 yılında yazdığı “Posta Reformu: Önemi ve Uygulanabilirliği” adlı kitabında posta ücretinin alıcı yerine gönderici tarafından ödenmesini savundu. Bunun için bazı önerilerde bulundu. İngiltere içinde 15 gram ağırlığındaki tüm gönderiler için 1 Penny ücret alınmasını; bedeli belirten bir kâğıdın gönderinin üzerine yapıştırılmasını önerdi. Hill’in önerisi parlamentoda kabul edildi ve gönderi bedelini simgeleyen posta pulu kullanımına başlandı.

Dünyanın ilk posta pulu 6 Mayıs 1940 tarihinde İngiltere’de tedavüle çıktı. Bu pullar, yurtiçi gönderileri için kullanılmaya başlandı. Siyah bir fon üzerinde Kraliç Viktoria’nın portresinin bulunduğu ilk pul, siyah fonlu ve 1 Penny değerinde olduğu için Kara Penny (Black Penny) ismi ile anılıyordu.

(Dünyada basılan ilk posta pulu "Black Penny")

Daha sonra posta pulları, diğer devletlere de yayıldı. 1843 yılında İsviçre’de “Zürih Kanton Pulu” adlı pul serisi tedavüle girdi. Aynı yıl Brezilya’da da “Öküz Gözleri” adı verilen pul basıldı. Amerika Birleşik Devletleri’nde (ABD) ilk pul 1847 yılında “Başkanlar” serisi olarak tedavüle çıktı. 1849 yılında da Fransa’da “Ceres Serisi” pullar, Belçika’da da “10 Kron ve 20 Kron” serili pullar basıldı.

Türkiye topraklarında ilk pul, Osmanlı İmparatorluğu’nun Tanzimat döneminde tedavüle çıktı. Osmanlı’nın ilk posta yasası 16 Kasım 1840 tarihinde yürürlüğe girdi; ancak 1862 yılına kadar herhangi bir pul basılmadı. Sultan Abdülaziz döneminde 1862 yılında basılan ilk pullar, 1 Ocak 1863 tarihinde tedavüle girdi. Osmanlı’nın ilk pulları, dantelsiz ve dikdörtgendi. İlk baskıda 2 adet, ikinci baskıda 4 adet, üçüncü ve son baskıda ise 2 adet üzerlerinde padişahın tuğrasının bulunduğu pullar bastırıldı. İnce kâğıt üzerine taş baskı tekniği (litografya) ile beyaz üzerine siyah şeklinde Darphane-i Amire’de basılan pullar, anilin boyaya batırılmış süngerle boyandı. Tuğra ve desenler Sikkezenbaşı Abdülfettah Efendi tarafından çizildi. İlk pul basımı, Ensercioğlu Agop tarafından yapıldı. Bu pullar, 3 ayrı tedavül (emisyon) ile basıldı. 20 para, 1 kuruş, 2 kuruş ve 5 kuruşluk dört farklı değerdeydi. İlk pullar, Sultanın tuğrasını taşıdığı için “Tuğralı Pullar” olarak anılıyordu.

(Osmanlı'nın Tanzimat döneminde basılan ilk pullar...)

Filateli ve Filatelist Nedir?

İlk pulların devletlerin posta idareleri tarafından kullanılmaya başlanmasının ardından “pul koleksiyonu” fikri doğdu. Koleksiyon meraklıları, “yeni bir koleksiyon objesi” bulmanın heyecanı ile yeni pulları toplamaya ve koleksiyon oluşturmaya başladı. Fransız koleksiyoncu Georges Herpin, ilk kez 1864 yılında “Posta Pulları Koleksiyonerleri” (Le Collectionneur de Timbres-Postes - Sayı: 1, 15 Kasım 1864) adlı bir dergide pul koleksiyonu hobisine “filateli” adını verdi. Bu adlandırma, zamanla tüm dünyaya yayıldı ve pul koleksiyonu hobisinin adı haline geldi.

“Filateli” kelimesi, Yunanca “philos” (sevgi) ve “atelia” (vergiden muaf) sözcüklerinin birleştirilmesi ile Georges Herpin tarafından türetilen bir kelimedir. İngilizcesi “philately” şeklindedir.

Filatelist ise, bilinçli olarak pul toplayan, pul koleksiyonu oluşturan veya pul hobisine gönül vermiş insanlara verilen bir isimdir. Filatelistler; posta pulları, postadan geçmiş normal, taahhütlü ve iadeli taahhütlü zarf, gazete gönderi bandı, antiye, hava mektubu, posta damgaları ve benzeri materyalleri belli bir plan çerçevesinde bir araya toplar.

Filateli Nasıl Oluşturulur?

Pul koleksiyonu veya filateli oluşturmak için öncelikle sabırlı olmak gerekiyor. Çünkü filateli birkaç günde oluşturulabilecek bir koleksiyon değil. En başta gerekli malzemelerin temini önemli. Filateli için gereli malzemeler şunlardır; pul maşası, özel pul defteri veya albümü, büyüteç, fön, arkası zamklı siyah veya şeffaf muhafaza kılıfları (Hawid), odontometre. Pul maşası, pul üzerindeki zamkın zarar görmesini engeller ve parmaklardaki yağdan pulu korur. Büyüteç, pulları yakından inceleme imkânı verir. Odontometre; koleksiyonerler için çok gerekli olmayabilir; ancak detaylı bir filatelist inceleme için gereklidir. Dantellerin ölçülmesini sağlar.

Filateliye ilk olarak yakın çevremizden başlayabiliriz. Evimizdeki zarflardaki pulları toplamak başlangıç olabilir. Sonra yakınlarımızdan, zarflardaki pulları isteyebiliriz. Net, temiz ve damgalı pullar zarf üzerine bir bütün olarak saklanmalı. Zarflardaki pulları almak için zamklardan ayrılıncaya kadar soğuk veya ılık suda bekletilmeli. Sonra sudan çıkarılarak renksiz ve temiz kurutma kâğıtlarının arasına alınarak üzerine ağırlık konulmalı. Bu şekilde pullar hem kurumuş hem de ütülenmiş oluyor. Pulları kurutmak için fön makinesi gibi ısı kaynaklarına gerek yok. Bu aletler pula zarar verebilir. Kurutulmuş pullar arasında zedelenmiş, kirli ve yırtık olanlar koleksiyona eklenmemeli. Bu pulların “filateli” dünyasında değeri yoktur. Kötü damgalı pullar da tercih edilmiyor. Temiz pullar, ülkelere ve motiflerine göre pul defterine dizilmeli. Pullar, diğer filatelistler arasında takas edilebilir veya posta idarelerinden veya filatelistlerden para karşılığı alınabilir.

Hangi Pullar Biriktirilmeli?

Filatelistlerin tavsiyesi, en başta bütün pulları biriktirmeye başlamaktır. Daha sonra bütün pulların biriktirilemeyeceği ortaya çıkıyor. Bu aşamada nasıl bir koleksiyon yapılacağına karar verilmeli. Bu karar, bir veya birkaç ülke koleksiyonu veya tematik bir koleksiyon şeklinde olabilir. Filatelistler genelde öncelikle kendi ülkelerinin pullarını toplamaya başlıyor. Bunun nedeni bu pulları kolay temin edebilmektir. Posta idarelerine abone olunarak, emisyon programında bulunan pullardan ve ilk gün zarflarından birer tane temin edilebilir. Ülke koleksiyonunda, o ülkeye ait bütün pullar eksiksiz olarak “pul, zarf, blok, karne vb.” şeklinde toplanmalı. Fauna, turizm, kuşlar, deniz hayvanları, spor, taşıtlar ve benzeri bir konuda tematik bir koleksiyon da oluşturulabilir. Değişik ülke pulları, zarflar, özel damgalar, karneler, ilk gün zarfları, antiye gibi filatelik malzemeler belirli bir plan çerçevesinde toplanmalıdır. Filateliler için uluslararası geçerli yönetmelikler önemli dokümanlardır.

Oluşturulan pul koleksiyonları, son aşamada sergilenebilir. Bu, filatelinin zirve noktasıdır. PTT Genel Müdürlüğü ile filateli dernekleri arasında bölgesel sergiler veya Türkiye Filateli Dernekleri Federasyonu önderliğinde milli sergiler veya FEPA, FIP gibi kuruluşların öncülüğünde gerçekleştirilen uluslararası sergiler yapılmaktadır. Bu sergiler aynı zamanda yarışma niteliğindedir. Jürilerin değerlendirdiği koleksiyonlar, madalya ve benzeri hediyelerle ödüllendirilir.

Filateli İncelemeleri ve Çeşitleri

Filateliye “pul incelemesi” açısından bakıldığında; koleksiyon dışında pulların incelenerek tarihinden, posta gönderisinin sürecine kadar birçok veriyi toplayıp, belgelemek ve bu bilgileri yayınlayan bir alan olarak karşımıza çıkıyor. Bu açıdan filateli çeşitlerine göz atalım.

Tematik filateli; “topikal filateli” olarak da bilinir. Pullarda tasvir edilen şeyi ifade eder. Kuşlar, gemiler, şairler, cumhurbaşkanları, hükümdarlar, haritalar, uçaklar, uzay aracı, spor figürleri ve böcekler gibi yüzlerce konu içerebilir.

Filateli çalışmaları arasında “posta geçmişi” incelemesi önemli bir yer tutar. Posta sistemleri ve bunların nasıl çalıştıkları, posta pullarının ve kapaklarının incelenmesi, yapısal damgaların tanıtımı, posta sisteminin tarihsel bölümlerini gösteren çalışmayı içerir. Bu çalışmada; posta damgaları, posta idareleri, posta miktarı, harfler, gönderi yöntemi gibi göndericiden alıcıya kadar giden süreç incelenir.

Hava yoluyla posta tarihini inceleyen “aerofilateli” dalı, posta gönderisinin tarihinden bu yana hava taşımacılığının gelişmesini gözlemler. Hava postalarının tüm yönleri uzmanlar tarafından kapsamlı olarak incelenir ve belgelendirilir.

Filateli çalışmasında, ayrıca, damgalı zarf, kartpostal, mektup yaprağı, kabartmalar, baskılı damga ve işaretler gibi detaylar da incelenmektedir. Propaganda içerikleri, bayram mühürleri gibi etiketler de filateli alanına giren diğer detaylardır. Gelir elde edilen hukuki belgeler, mahkeme harçları, makbuzlar, tütün ve alkollü içecekler, uyuşturucular ve ilaçlar, oyun kartları, avlanma lisansları ve gazeteler gibi alanlarda vergi veya harç toplamak için kullanılan pulları inceleyen filateli dalı da “gelir filateli” adıyla incelenmektedir. “Maximafili” adı verilen inceleme yönteminde de, Maksimum Kartlar incelenmektedir. Filatelik çalışmalar, belgelendirilerek birçok dergi ve kitapta yayınlanmaktadır.

Değerli Pullar

Dünya genelinde pul dünyasında ve filatelistler arasında değerli görülen, nadir bulunan pullar vardır. Bu pullar, “dünya klasikleri” arasında gösterilir. Bu pullardan bazıları şunlardır;

• Zürich Kantonu – İsviçre - 01 Mart 1843
  
• Öküz Gözleri - Brezilya - 01 Temmuz 1843
  
• Genf Kantonu, Genf Arması – İsviçre - 30 Eylül 1843
  
• Basel Kantonu, Basel Arması (Güvercin) – İsviçre - 01 Temmuz 1845
  
• Ornament Dairesi - Amerika Birleşik Devletleri - 01 Temmuz 1845
  
• Kraliçe Viktorya – Mauritius - 21 Eylül 1847
  
• Ceres Kafası – Fransa - 01 Ocak 1849
  
• Kral I. Leopold – Belçika - 01 Temmuz 1849
  
• Bavyera Bir Rakamı – Almanya - 01 Kasım 1849
  
• Kraliçe II. Isabella – İspanya - 01 Ocak 1850
  
• Newsouthwales Sidney Manzaraları – Avustralya - 10 Ocak 1850
  
• Arma - Avusturya - 01 Haziran 1850
  
• Ev - İngiliz Guyanası - 01 Temmuz 1850
  

(Dünyaca değerli görülen pullardan bazıları...)

Filateli Terimleri

Filateli çalışmalarında ve filatelistler arasında kullanılan terimler ve anlamları şöyledir;

Filateli: Pul ve posta ile ilgili materyallerin koleksiyonculuğuna denir. Bir diğer anlamı da, pulları inceleyen, belgeleyen ve bilgileri yayınlayan bir daldır.

Filatelist: Pul ve posta ile ilgili materyallerin koleksiyonculuğunu yapan kişidir.

Anma pulu: Bir olay, konu veya kişileri anmak, tanıtmak amacıyla bastırılan, seri veya blok şeklindeki posta pullarıdır.

Resmi posta pulu: Genel bütçeye giren dairelerle katma ve özel bütçeli dairelerin, belediyelerin ve bunlara bağlı idare ve kurumların postaya verdikleri her türlü posta gönderilerinin posta ücretlerinin ödenmesinde kullanılmak üzere bastırılan pullardır.

Sürekli posta pulu: Posta ücretlerinin ödenmesinde kullanılması amacıyla ihtiyaca göre bastırılan pullardır.

Ek değerli anma pulu: Eklenmiş değerlere ek değer konularak yılda iki defa bastırılan anma pullarıdır.

Uçak pulu: Posta ücret tarifesinde uçakla gönderilecek posta maddeleri için öngörülen ücretlerde bastırılan ve üzerlerinde havacılıkla ilgili resimler bulunan pullardır.

Tet-beş: Birbirine ters olarak basılmış iki pula denir. Bunlar baş başa ters, yan yana ters ve ayak ayağa ters basılmış olabilir. Tet-beş pullar, posta ücretlerinin ödenmesinde teker teker de kullanılabilirler.

Dantel: Perforaj işlemi sonunda pulların kenarlarında meydana gelen dişlerdir.

Değer: Postada kullanılan değerli kâğıtların üzerlerinde rakam ve bazılarında ayrıca yazı ile gösterilen ve bunların postadaki satış fiyatını belirten para tutarı veya bir serideki pullardan herhangi biridir.

Emisyon: Bir değerli kâğıdın veya pulun tedavüle çıkarılmasıdır.

Erör: Değerli kâğıtların basılmaları veya zımbalanmaları sırasında meydana gelen hatalardır.

Ese: Baskı durumunu, pulu bastıran kuruluşa göstermek için hazırlanan örneklerdir. Yalnız posta idarelerinin müze veya arşivlerinde bulunur, satılmazlar.

Filigran: Bazı pulların kâğıdında bulunan ve ışığa tutulduğu zaman görülen yazı, çizgi, şekil veya motif gibi özel bir belirtidir. Pulun sahtesinin basılmasını önlemek için kullanılır.

Forma: Pul üzerindeki resmin (marj hariç) milimetre olarak boyutudur.

Föyye: Üzerinde dantelli veya dantelsiz bir veya birkaç pul basılmış olan ve kenarlarında çoğu zaman yazılar taşıyan küçük pul tabakasıdır.

Lejand: Pul üzerindeki yazılardır.

Marj: Pul tabakalarının ve anma bloklarının kenarlarında ve pulların çerçeveleri dışında kalan baskısız kısımlardır.

Santre: Bir pulun karşılıklı marjlarının birbirine eşit olması yani pul resmini çevreleyen çerçevenin (formanın) pul kâğıdının tam ortasına basılmış olması hali.

Perforaj: Tabakalardaki ve anma bloklarındaki pulların birbirinden kolay ayrılabilmeleri için aralarının zımbalanması işlemidir.

Portföy: İçinde pullara, diğer değerli kâğıtlara ve/veya diğer materyallere yer verilen özel tasarımlı filatelik üründür.

Pul baskılı posta kartı (Antiye): Üzerlerinde “Posta Kartı" ibaresi ve postada alınacak ücreti gösteren pul baskısı yer alan resimli veya resimsiz kartlardır.

Posta Kartı: PTT tarafından üretilen üzerinde “Posta Kartı” ibaresi bulunan resimli veya resimsiz kartlardır.

Maksimum Kart: Tedavüle çıkarılacak bir anma pulu, sürekli posta pulu veya üzerinde yer alan pul baskısı ile aynı konuda tasarıma sahip olan, üzerine söz konusu pulun yapıştırıldığı veya basılı olduğu ve ilgili damga ile damgalanmış posta kartlarıdır.

Seri: Aynı ad altında ve aynı gün tedavüle çıkarılan pul ve diğer değerli kâğıtların her birinden oluşan grup.

Sürsarj: Değerli kâğıtların veya pulun değerini değiştirerek veya değiştirmeksizin başka bir olayı anmak veya pulun çıkarılış amacını değiştirmek için üzerlerine yeni yazılar, rakamlar veya motifler basılması işlemidir.

Tematik pul: Kuş, çiçek, spor, meşhur adamlar, tablolar gibi belli konuların resimlerini taşıyan pullardır.

Tiraj: Pul ve değerli kâğıtların baskı adedi.

Varyete: Bir pulun değişik şekillerde basılmasıdır. Erörden farkı, varyetenin posta işletmesinin kontrolü altında ve çok sayıda olmasıdır.

Filatelik zarf: İlk gün veya özel tarih damgası ile damgalanmış anma pulu, sürekli posta pulu veya pul baskısı taşıyan, üzerinde özel tasarımlara da yer verilebilen ve şirket tarafından satışa sunulan zarflardır.

İlk gün zarfı (FDC): Üzerlerinde bir anma pulu serisi, blok şeklinde anma pulu veya sürekli posta pulu serisi yer alan ve ilk gün damgası ile damgalanmış filatelik zarflardır.

Özel gün zarfı: Üzerlerinde bir anma pulu, sürekli posta pulu veya pul baskısı yer alan, damganın konusu ile ilgili tasarım bulunan ve özel tarih damgası ile damgalanmış filatelik zarflardır.

Özel tarih damgalı zarf: Üzerlerinde bir anma pulu, sürekli posta pulu veya pul baskısı yer alan, damganın konusu ile ilgili tasarım bulunmayan ve özel tarih damgası ile damgalanmış filatelik zarflardır.

İlk gün damgası: Anma pulu ve sürekli posta pullarının tedavüle çıkarıldıkları gün, yalnız bu pulların ve aynı gün tedavüle çıkarılan aynı konudaki pul baskılarının iptalinde kullanılmak üzere yaptırılan ve üzerlerinde konu ile ilgili tasarım bulunan tarih damgalarıdır.

Özel tarih damgası: Anma pulu çıkarılmamış bazı önemli olaylar için belirli günlerde ve olaylarla ilgili yerlerdeki şirket işyerlerinde, geçerlikte bulunan herhangi bir anma pulunu veya sürekli posta pulunu iptal etmek üzere yaptırılan ve üzerlerinde ilgili olduğu olaya ait tasarım bulunan tarih damgalarıdır.