Örtülü Ödenek Nedir, Ne İşe Yarar?

Örtülü ödenek, devlet başkanının veya başbakanın gizli harcama kalemidir. Bürokrasiye takılmadan harcama imkânı sunan ve denetlenemeyen ödenektir.

Örtülü ödenek, devlet yöneticilerine ve kurumlara yıllık bütçeden ayrılan, kullanımı esnek bir harcama kalemidir. Türkiye’de örtülü ödeneği cumhurbaşkanı ve başbakan, devlet ve hükümetin çıkarları için gizli istihbarat ve gizli savunma harcamaları başta olmak üzere kanunda belirlenen bazı alanlarda kullanabiliyor.

Son düzenlemeye göre cumhurbaşkanının örtülü ödeneği kullanmasına ilişkin usul ve esaslar cumhurbaşkanlığı kararnamesine bağlandı. Buna göre, cumhurbaşkanının örtülü ödeneği nasıl ve nerede kullanacağına ilişkin kendi imzası yeterli oluyor. Dünyada ise, farklı ülkelerde farklı uygulamalar var. Örneğin Rusya’da denetime tabi olmayan 3 farklı fon bulunurken, ABD’deki örtülü ödenek harcamaları denetleniyor ve ayrıntılı şekilde açıklanıyor. Türkiye’de örtülü ödenek tartışmaları ilk olarak Adnan Menderes döneminde başladı. ünlü dolandırıcı Selçuk Parsadan’ın Tansu Çiller’i örtülü ödenekten dolandırması da aylarca konuşuldu. Son yıllarda ise, yüksek miktardaki örtülü ödenek harcamaları tartışma konusu oluyor. Detaylar makalemizde…

Örtülü Ödenek Tanımı

Örtülü ödenek tanımı; bir mali yıl içerisinde devlet başkanlarına, hükümetlere veya kurumlara bütçeden ayrılmış harcama kalemi olarak özetlenebilir. Kullanma şartları ve yöntemleri konusunda seçenekleri vardır. Kullanıcısına harcama esnekliği sunar. Belirli bir projeye ve programa direkt olarak bağlı kalmayan bir harcama kalemidir. Örtülü ödenek için meclisin veya daha üst bir kurumun onayı gerekmez. Tahsis edilen kişi veya kurumun amaçlarını ve hedeflerini yerine getirmek için bürokratik engellere takılmadan harcayabileceği ödenektir.

Kanundaki Örtülü Ödenek Maddesi

Örtülü ödenek, 5018 Sayılı Kamu Mali Yönetimi ve Kontrol Kanunu’nda yer alıyor. Kanun’un 24. Maddesi’ndeki örtülü ödenek düzenlemesi 27 Mart 2015 tarihinde değiştirilerek maddeye Cumhurbaşkanlığı da eklendi. Son düzenlemeye göre örtülü ödenek maddesi şu şekilde;

“Örtülü ödenek; kapalı istihbarat ve kapalı savunma hizmetleri, Devletin millî güvenliği ve yüksek menfaatleri ile Devlet itibarının gerekleri, siyasi, sosyal ve kültürel amaçlar ve olağanüstü hizmetlerle ilgili Devlet ve Hükümet icapları için kullanılmak üzere Cumhurbaşkanlığı ve Başbakanlık bütçelerine konulan ödenektir. Kanunlarla verilen görevlerin gerektirdiği istihbarat hizmetlerini yürüten diğer kamu idarelerinin bütçelerine de örtülü ödenek konulabilir. Örtülü ödenek, bu amaçlar dışında ve Cumhurbaşkanının, Başbakanın ve ailelerinin kişisel harcamaları ile siyasi partilerin idare, propaganda ve seçim ihtiyaçlarında kullanılamaz. İlgili yılda bu amaçla tahsis edilen ödenekler toplamı, genel bütçe başlangıç ödenekleri toplamının binde beşini geçemez. Başbakanlık ve diğer ilgili idare bütçelerinde yer alan örtülü ödeneklerin kullanılma yeri, giderin kimin tarafından yapılacağı, hesapların tutulma ve kapatılma yöntemi, gideri yapanın değişmesi halinde yeni yetkiliye hangi belgelerin aktarılacağı Başbakan tarafından belirlenir. Örtülü ödeneklere ilişkin giderler Başbakan, Maliye Bakanı ve ilgili Bakan tarafından imzalanan kararname esaslarına göre gerçekleştirilir ve ödenir.”

27 Mart 2015 tarihli ve 6639 Sayılı Bazı Kanun ve Kanun Hükmündeki Kararnamelerde Değişiklik Yapılması Hakkında Kanun’un (Torba Kanun) 39. Maddesi’nde yer alan değişiklik şöyle; “Hükümet icapları” ibaresi “Devlet ve Hükümet icapları” şeklinde değiştirildi; “Başbakanlık bütçesine” ibaresi “Cumhurbaşkanlığı ve Başbakanlık bütçelerine” şeklinde değiştirildi; “Başbakanın ve ailesinin” ibaresi ise “Cumhurbaşkanının, Başbakanın ve ailelerinin” şeklinde değiştirildi.

15 Ağustos 2017 tarihinde yayınlanan 694 sayılı Kanun Hükmündeki Kararname (KHK) ile bir ek daha yapıldı. Buna göre, maddeye Milli İstihbarat Teşkilatı (MİT) da eklendi. Maddenin son hali şöyle; “Cumhurbaşkanlığı ile Milli İstihbarat Teşkilatı Müsteşarlığı bütçesindeki ödenekler bakımından ikinci ve üçüncü fıkralar kapsamında yer alan hususlar Cumhurbaşkanlığı kararnamesi ile belirlenir ve uygulanır.”

Son düzenlemeye göre, Cumhurbaşkanı’nın ödeneği nerede ve nasıl harcayacağı sadece kendi imzasını taşıyan Cumhurbaşkanlığı kararnamesi ile belirleniyor. Anayasa’nın 107’nci maddesine göre Cumhurbaşkanı’nın tek başına imzaladığı kararnameler idari yargının denetimi dışında bulunuyor.

Türkiye’de Örtülü Ödenek 

Türkiye’de örtülü ödenek uygulaması yıllardır tartışılan bir konu. Bunun sebebi, örtülü ödeneğin miktarının fazla olması, hangi amaçlarla ve nerede kullanıldığının gizli olması, açıklanmaması ve denetlenmemesi. Bu sebeple spekülasyonlara açık hale geliyor. Türkiye’de devlet ve hükümete veya cumhurbaşkanı ve başbakana verilen örtülü ödenek hakkının kapsamı oldukça geniş. Kanunda kişisel ve ailevi harcamalar için kullanılamayacağı belirtiliyor. Ancak hangi amaçlarla ve nerelerde kullanıldığı denetlenemiyor ve açıklanamıyor.

Türkiye’de örtülü ödenek; gizli istihbarat ve savunma giderleri, devletin güvenliği ve çıkarları için siyasi ve sosyal alanlarda, devlet itibarını artırıcı hizmetlerde, kültür hizmetlerinde, olağanüstü durumlarda kullanılabiliyor. Ayrıca bazı stratejik kurumlar için teçhizat, teknoloji ve bilimsel çalışma satın almak için de örtülü ödenekten faydalanılıyor. Aynı zamanda gizli istihbarat çalışmalarında örtülü ödenek kullanılıyor.

Dünyada Örtülü Ödenek

Örtülü ödenek harcamaları her ülkenin şartlarına veya kanunlarına paralel olarak düzenlenmiş. Bazı ülkelerde örtülü ödenek harcamaları çok esnekken bazılarında denetime tabi tutulmuş.

Amerika Birleşik Devletleri’nde (ABD) başkanın kullanacağı örtülü ödeneğin miktarını kongre belirliyor. Başkana örtülü ödenek kullanma yetkisini de kongre veriyor. Bu ödenek, savunma harcamaları dışında kullanılabiliyor. Yani hangi alanlarda kullanılamayacağına dair bir çerçeve bulunuyor. ABD’deki örtülü ödenek harcamaları denetleniyor. Başkan ödeneği nerede, hangi amaçla kullandığını açıklamak zorunda.

Avustralya’da da yıllık olarak tahsis edilen örtülü ödenek, sadece kamu hizmetlerinde kullanılabiliyor. Başka bir kuruma da kamu hizmeti şartıyla aktarılabiliyor. Bu ödenek, denetleniyor. Yılsonunda örtülü ödeneğin hangi hizmetler için hangi kurumlarda kullanıldığının belgelenmesi ve açıklanması gerekiyor.

Almanya’da resmi bütçeler dışında herhangi bir gizli ödenek veya benzeri bir bütçe bulunmuyor. Sadece başbakan veya ilgili bakanlar bazı durumlarda gizli operasyonlar için bütçeden ödenek alabiliyor. Ancak ilgili bakanlık yaptığı bu harcamaların bütün detayını meclisin görevlendirdiği raportöre açıklamak zorunda.

Fransa’da cumhurbaşkanlığı bütçesi ve harcamaları Sayıştay denetimine tabi. Denetim sonuçları yıllık olarak kamuoyuna açıklanıyor. İstihbarat birimleri için ise “özel fon” uygulaması bulunuyor. Bu fonun kullanımı parlamenter komisyon tarafından denetleniyor.

Rusya’da devlet başkanı ve başbakanın ödenekleri kamu denetimine kapalı. Devlet başkanının en az iki özel fonu bulunuyor. Bu harcamalar; Devlet Başkanı Günlük Harcama ve Temsil Giderleri Fonu, Devlet Başkanı Rezerv Fonu olarak biliniyor. Rezerv Fonu’nun 6 milyar lira civarında olduğu belirtiliyor. Başbakanlık Rezerv Fonu ise, Rusya bütçesinin yüzde 3’üne tekabül ediyor.

Bunları Biliyor Musunuz?

• Örtülü ödenek harcamaları Başbakanlık bütçesinde “gizli hizmet giderleri” olarak yer alıyor ve denetlenemiyor.
  
• Anayasa Mahkemesi, cumhurbaşkanına örtülü ödenek tahsis edilmesi ve ödeneğin kullanımına ilişkin usul ve esasların cumhurbaşkanlığı kararnamesi ile belirlenmesini öngören değişikliklerin iptaline ilişkin ana muhalefet partisinden 121 milletvekilinin talebini reddetti.
  
• 2017 yılının ilk beş ayında yapılan örtülü ödenek harcaması 1 milyar 375 milyon 386 bin lira olarak gerçekleşti. 2016 yılının ilk beş ayındaki örtülü ödenek harcaması 870 milyon 962 bin liraydı. Artış oranı yüzde 58 civarında…
  
• 2016’daki toplam örtülü ödenek harcaması yaklaşık 1,6 milyar lira olarak gerçekleşti. 2003 yılında bu harcama 103 milyon liraydı.
  
• Eski başbakanlar Bülent Ecevit, Tansu Çiller, Necmettin Erbakan ve Mesut Yılmaz dönemlerinde toplam 190 milyon 400 bin liralık örtülü ödenek kullanıldı.
  
• Örtülü ödenekle ilgili ilk tartışma Adnan Menderes döneminde yaşandı. 1960 ihtilalı sonrası kurulan mahkemelerde örtülü ödeneğin “devlet çıkarları için değil şahsi ihtiyaçlar için” harcandığı iddia edilmişti.
  
• Yakın tarihteki örtülü ödenek tartışması ise Tansu Çiller hükümetinde yaşandı. Ünlü dolandırıcı Selçuk Parsadan, dönemin başbakanı Tansu Çiller’i dolandırarak örtülü ödenekten para alan ilk dolandırıcıdır. 2 Kasım 1995 tarihinde Çiller’i arayarak o dönem orgeneral olan Necdet Öztorun’un sesini taklit eden Parsadan, Kemalistler Derneği için 5,5 milyar lira para istedi. Ertesi gün istenen para Parsadan’ın hesabına başbakanlığın örtülü ödenek hesabından aktarıldı. Parsadan, 21 Mayıs 1996 tarihinde Balıkesir’in Edremit ilçesine bağlı Altınoluk beldesinde yakalandı ve dolandırıcılıktan 6 yıl 3 ay hapis cezası aldı. Parsadan, 4 yıl 8 ay 28 gün cezaevinde kaldı ve 19 Şubat 2001 tarihinde tahliye edildi.
  
• Örtülü ödeneğin İttihat ve Terakki’deki adı “tahsisat-ı mesture” idi.