Mate Çayı Nedir, Faydaları Nelerdir?

Yaprakları kurutulur ve çay yapmak için üzerine sıcak su dökülür. Aromaları, kahve kadar güçlü tat verir. Güney Amerika’nın mate çayı ile tanışın!

“Mate çayı” veya “yerba mate çayı”, dünya çapında popülerlik kazanmış geleneksel Güney Amerika içeceğidir. “Kahvenin gücüne”, “çayın faydalarına” ve “çikolatanın mutluluğuna” sahip olduğu söyleniyor. Sıcak, soğuk, şekerli veya aromalı olarak tüketilebilir. Makalemizde, bu yoğun aromatik çayın özelliklerini ve faydalarını irdeledik.

Yerba Mate Bitkisi ve Mate Çayı Nedir?

Yerba mate, Güney Amerika’da yetişen ve bilimsel olarak “Ilex paraguariensis” şeklinde adlandırılan bitkidir. “Çobanpüskülügiller” familyasından bir bitki türüdür. Kurutulmuş yapraklarından ve dallarından yapılan bitkisel çaya da; “yerba mate çayı” veya “mate çayı” denir. Mate çayı, “Brezilya çayı” veya Paraguay çayı” olarak da bilinir. Tropik ve yarı tropik iklimlerde yetişen ve yıl boyunca yapraklarını dökmeyen bir ağaç türüdür.

Yerba mate, Güney Amerika'da hem sosyal hem de tıbbi olarak yüzyıllardır kullanıyorlar. Brezilya, Paraguay, Arjantin, Uruguay ve Şili'nin yerli halkları, Avrupalıların kıtaya ulaşmasından çok önce bu canlandırıcı çayı kullanmış. Yerli halk, mate çayını sadece enerji artırıcı kafein içeriğinden dolayı değil, çeşitli yararları sebebiyle de “tanrıların içeceği” olarak kabul ediyor.

Geleneksel olarak " kabak" veya “su kabağı” (calabash) olarak adlandırılan bir kaptan içilir. Bu kapta çay hazırlanırken yaprakları süzmek için “bombilla” adı verilen bambu veya gümüşten yapılmış bir pipet veya kamış kullanılır. Ticari olarak temin edilebilen modern pipetler, nikel-gümüş alaşımı metal veya paslanmaz çelikten yapılır ve bu kamışlara “alpaka” adı verilir.

Bu geleneksel kapta mate çayı paylaşmanın, “dostluk” ve “bağ kurmanın” bir işareti olduğuna inanılır.

Mate Çayının Faydaları Nelerdir?

Mate çayının, enerjiyi artırmasının yanı sıra sağlık için birçok faydası vardır. İçeriğindeki bileşikler; kolesterol seviyelerini düşüren, karaciğer sağlığını koruyan ve kanserle savaşan antioksidanlar bakımından zengindir. Ayrıca, kilo vermeye de yardımcı olur. Eşsiz kimyasal yapısı ve yüksek miktarda aktif bileşiklerinin, “yan etkileri olmadan enerjiyi arttırma” özelliği vardır. Örneğin; sporcuların performanslarını arttırmak için ideal bir seçenektir.

Mate çayının;

• Kafein etkisi üzerindeki çalışmalar; yorgunluk, odaklanma, fiziksel dayanıklılık ve canlılık gibi konularda yardımcı olabileceğini göstermektedir.
  
• Diğer çalışmalar, bilişsel fonksiyonları geliştirebileceğini ortaya koymuştur.
  
• Yerba mate içeren besin takviyeleri; odaklanma, canlılık ve enerji artışını destekler.
  
• Ayrıca, kalp hızı ve kan basıncında değişikliğe neden olmadan yorgunluğu azaltır.
  
• Fareler üzerindeki bazı çalışmalar, mate kullanımının antidepresan özellikler sergilediğini göstermiştir.
  
• “Xanthines” adlı uyarıcı bileşikler; çay, kahve ve çikolatada da bulunan kafein ve “teobromin” bakımından zengindir.
  
• “Caffeoyl türevi bileşikler, çaydaki ana sağlığı destekleyen antioksidanlardır.
  
• “Saponinler” adlı bileşikler, anti-enflamatuar ve kolesterol düşürücü özellikler gösterir.
  
• Aşırı kilolu kişiler üzerinde yapılan 12 haftalık bir çalışmada, günde 3 gram yerba mate verilen katılımcılar ortalama 700 gram (1,5 lbs) kilo vermiştir.
  
• Ayrıca bu kişilerde bel-kalça oranı da yüzde 2 oranında azalma gözlenmiştir. Bu da karın yağlarını kaybettikleri anlamına geliyor.
  

Mate çayının potansiyel faydaları şunlardır;

Güçlü antioksidanlar içerir: Yerba mate, çay bazlı içeceklerden daha fazla antioksidan içerir. Hatta bu içerik, yeşil çaydan bile fazladır. Çilek, bitter çikolata ve baharatlarda bulunan polifenoller, kanserle mücadele eden güçlü antioksidanlardır. Yerba mate, bu polifenollerin 11'ini içerir.

Bağışıklık sistemini güçlendirir: Yerba mate, yüksek oranda “saponin” bileşikleri barındırır. Bu özelliği ile güçlü bir anti-inflamatuar etki sergiler. İçeriğindeki fitokimyasallar sayesinde bağışıklık sistemini güçlendirerek, hastalıklara karşı vücudu korur. Ayrıca, antibakteriyel, antifungal ve anti-inflamatuar özelliklerinin yanı sıra, bağışıklık sistemini destekleyen çeşitli vitaminler ve mineraller de barındırır. İçeriğindeki C ve E vitaminleri, selenyum ve çinko, bağışıklık kazandırıcı özellikler sergiler.

Kilo vermeye yardımcı olur: Bünyesindeki “saponinler”, aynı zamanda kilo vermeye faydalı olur. Mate, hem hayvanlarda hem de insanlarda lipit parametrelerini iyileştirerek, pozitif kilo yönetim etkilerine sahiptir. Böylece iştahı azaltarak, metabolizmayı hızlandırır. Ek olarak, mate, depolanmış yağların yanmasına yardımcı olabilmektedir; yani toplam yağ hücresi sayısını ve hücrelerin depoladığı yağ miktarını azalttığı gözlenmiştir. Ayrıca, kilo vermek için yapılan egzersizlerin etkinliğini artırır. Fareler üzerinde yapılan bir çalışma, potansiyel olarak obezite ve diyabet tedavisi için kullanılabileceğini ortaya koymuştur. Ayrıca, kalp sağlığını ve sindirimi destekler; “kötü” LDL kolesterolü, kan şekeri seviyesini ve tansiyonu düşürür. Tüm bu etkileri, sağlıklı ve optimal kiloda kalmaya yardımcı olur.

Kan şekeri düzeylerini düşürür: Yerba mate, kan şekerini düşürmeye ve diyabetlilerde sıklıkla görülen komplikasyonları azaltmaya yardımcı olabilir. Hayvanlar üzerinde yapılan yeni bir çalışma, insülin sinyalizasyonunu geliştirebileceğini göstermektedir. Aynı zamanda birçok hastalığın gelişimine ve kötüleşmesine neden olan glikasyon ürünlerinin olumsuz etkilerini önleyebildiği belirlenmiştir. Ancak, bu konuda insanlar üzerinde daha fazla araştırmaya ihtiyaç vardır.

Kalp hastalığı riskini düşürebilir: Mate çayı, kalp hastalığına karşı koruma sağlayabilen “caffeoyl” türevleri ve “polifenoller” gibi antioksidan bileşikler içerir. Hücre ve hayvan çalışmaları, mate özütünün de kalp hastalığına karşı bir miktar koruma sağlayabildiğini ortaya koymuştur. İnsanlarda yerba mate çayının kolesterol seviyelerini düşürdüğü görülmektedir. 40 günlük bir çalışmada, her gün 325 ml mate çayı içen katılımcıların “kötü” LDL kolesterol seviyeleri yüzde 8,6-13,1 oranında düşmüştür.

Enerjiyi ve zihinsel odaklanmayı artırır: Yerba mate, kupa başına 85 mg kafein içerir. Bu miktar, kahveden daha azdır; ancak bir bardak çaydan daha fazladır. Bu nedenle, diğer kafeinli yiyecekler veya içecekler gibi enerji seviyesini artırma ve daha az yorgun hissettirme kabiliyetine sahiptir. Kafein, beyindeki belirli sinyal moleküllerinin seviyelerini etkileyerek, zihinsel odaklanmaya yardımcı olur. İnsanlar üzerindeki birçok çalışmada; günde 37,5 ila 450 mg arasında kafein tüketenlerin kısa sürede hatırlama ve reaksiyon gösterme etkilerinin daha iyi düzeyde olduğu gözlenmiştir. Ayrıca, düzenli olarak yerba mate çayı tüketenlerin uyanıklık düzeylerinin arttığı; ancak kahvede olduğu gibi yan etkilere neden olmadığı ortaya çıkmıştır.

Fiziksel performansı geliştirir: Kafein; kas kasılmalarını ve yorgunluğu azaltır, spor performansını artırır. Orta derecede kafein içeren mate çayı, fiziksel performans etkilerine sahiptir. Yeni bir çalışmada, yerba mate bitkisinin sağlıklı erkek ve kadınlar üzerindeki etkileri incelendi. Egzersizden önce 1 gram yerba mate alanlar, orta yoğunluktaki bir egzersiz sırasında yüzde 24’ten fazla yağ yaktı. Egzersizler sırasında yakıt olarak yüksek oranda yağ kullanma, bir tepeye tırmanma gibi yüksek performans gerektiren anlar için karbonhidrat depolarını yedekler. Bu durum, daha iyi bir spor performansı anlamına gelir. Özetle; yerba mate, egzersiz sırasında yakıt için yağa olan bağımlılığı arttırır. Kas kasılmalarını iyileştirerek, yorgunluğu azaltabilir. Bunların hepsi fiziksel performansa katkıda bulunur.

Enfeksiyonlara karşı korur: Bakteri, parazit ve mantar enfeksiyonlarına karşı faydalı olduğu bildirilmektedir. Bir araştırmada, yüksek dozda yerba mate özütü, mide krampları ve ishal gibi gıda zehirlenmesi belirtilerine neden olan bakteri “E.coli”yi etkisiz hale getirmiştir. İçeriğindeki bileşikler kepek, deri pullanması ve döküntülerinden sorumlu mantar türü “Malassezia furfur”un gelişimini önleyebilmektedir. İçeriğindeki bazı bileşiklerin bağırsak parazitlerine karşı bir miktar koruma sağlayabileceği de öne sürülmektedir. Bununla birlikte, bu çalışmaların çoğu izole hücreler üzerinde yapılmıştır. İnsanlar üzerinde bu faydaları göstertip göstermeyeceği ile ilgili daha fazla araştırmaya ihtiyaç vardır.

Özetle, mate çayı;

• Enerji artırıcı ideal bir sabah içeceğidir.
  
• Zihinsel berraklık ve bilişsel işlevi artırır.
  
• Genel ruh halini iyileştirir.
  
• Mükemmel bir beslenme profili sunar.
  
• Sindirim sağlığı için harika bir seçenektir.
  
• Kilo kaybı için düşünülebilecek ideal bir içecektir.
  
• Kardiyovasküler sağlığı destekler.
  
• Antioksidanlarla dolu bir şifa kaynağıdır.
  
• Böbrek ve idrar yolu enfeksiyonlarına karşı tavsiye edilir.
  
• Mükemmel bir bağışıklık düzenleyicidir.
  

Mate Çayının Yan Etkileri

Mate çayı, orta seviyede tüketildiğinde büyük bir sağlık riski yoktur. Kafein içeriğinin insanlar için yan etkiler nadirdir.

Bununla birlikte;

• Hassas kişilerde hafif bir baş ağrısı, mide rahatsızlığı veya huzursuzluk ortaya çıkarabildiği belirtiliyor.
  
• Ayrıca bazı kemoterapi ve depresyon ilaçları ve antibiyotiklerle etkileşime girebilmektedir.
  
• Yüksek kafein içeriğinden dolayı, hamile ve emziren kadınlar, yüksek kaygı düzeyine sahip kişiler için önerilmemektedir.
  
• Çok yüksek sıcaklıklarda demlendiğinde potansiyel kanserojen nitelikler gösterebildiği belirtilmektedir.
  
• Aşırı sıcak tüketilen diğer çaylar gibi boğaz kanseri riskini artırabilmektedir.
  
• Ancak Uluslararası Kanser Araştırmaları Ajansı, mate çayının “karsinojenisite” (kansere neden olan toksisitesi) açısından sınıflandırılamayacağını kabul etti.
  
• Yerba mate, ızgara edilen etlerde bulunan kanserojenler “polisiklik aromatik hidrokarbonlar” (PAH) içerir.
  
• Çok sıcak tüketildiğinde solunum ve sindirim yollarına zarar verebilir ve kanserli hücre oluşumu riskini artırır.
  
• Çok fazla kafein bazı bireylerde baş ağrısı, migren ve yüksek tansiyona neden olabilir ve hamile kadınlarda düşük riskini artırabilir.
  
• İçeriğindeki bazı bileşikler, “monoamin oksidaz inhibitör” (MAOI) aktivitesine sahiptir.
  
• MAOI'ler, sıklıkla depresyon ve Parkinson ilaçları olarak reçete edilir.
  
• Bu nedenle, MAOI ilaçları alan bireyler mate çayını dikkatli kullanmalıdır.
  
• Kafein içeriği nedeniyle, aynı zamanda kas gevşetici “Zanaflex” ve antidepresan “Luvox” ilaçları ile etkileşime girebilmektedir.
  
• Bu yüzden ilaç kullananların uzman doktordan bilgi almaları önemlidir.
  

Mate Çayı Nasıl Hazırlanır?

Geleneksel “kabak” adı verilen kapta servis edilen mate çayının yapraklarını süzmek için de alt ucunda filtre bulunan metal veya bambudan yapılmış pipetler kullanılır.

Mate çayı şöyle hazırlanır;

• Mate çayı hazırlamak için sıcak su ilave etmeden önce kabın üçte birine kurutulmuş veya ezilmiş yerba mate yaprakları konulur.
  
• Daha sonra üzerine sıcak su eklenir ve yaklaşık 5 dakika beklenir.
  
• Kaptaki yapraklar değiştirilmeden birkaç kez sıcak su doldurularak çay elde edilebilir.
  
• Şeker, limon suyu veya süt ile servis edilebilir.
  
• Geleneksel mate çayı sıcak olmasına rağmen özellikle sıcak iklimlerde yaşayanlar soğuk mate çayı tercih edebilmektedir.
  

Yerba Mate Bitkisinin İçeriği

Yerba mate; vücudun ihtiyaç duyduğu hemen hemen her vitamin ve minerali içerir. Doğal kafein başta olmak üzere antioksidan ve aminoasit bakımından zengindir. Geleneksel çaylardan farklı olarak düşük tanen içeriğine sahiptir. Etkili 196 aktif bileşikle birlikte en faydalı 9 aminoasitten 7’sini barındırır. Ayrıca, 11 farklı polifenol maddesi vardır.

Yerba mate bitkisinin içeriği şöyledir;

• A, B1, B2, B3, B5, C ve E vitaminleri,
  
• Kalsiyum,
  
• Demir,
  
• Magnezyum,
  
• Manganez,
  
• Fosfor,
  
• Potasyum,
  
• Selenyum,
  
• Sodyum,
  
• Sülfür,
  
• Çinko,
  
• Klorofil,
  
• Tanenler,
  
• Flavonoidler,
  
• Aminoasitler,
  
• Polifenoller,
  
• Eser miktar mineraller…
  

Yerba Mate Bitkisi ve Mate Çayı Hakkında Anekdotlar

• “Mate” kelimesi, İspanyolca “arkadaş” anlamındadır.
  
• Bazı dillerde “yerba” kelimesi (bitki), “mate” kelimesi de (kap) olarak tanımlanır.
  
• Doğal kafeinli ve besleyici yaprakları bulunan Ilex paraguariensis, Güney Amerika yağmur ormanlarının “kutsal ağacı” olarak bilinir.
  
• Avrupalılar, yerba mate bitkisini "yerlilerin yeşil altını" olarak niteler. Yerliler de “tanrı ağacı” olarak adlandırır.
  
• Güney Amerika'daki Aché Guayakí kabilesi ve yerli Tupi halkı, gençleştirici etkileri nedeniyle yüz yıllarca kullanmıştır.
  
• Mate çayı; Arjantin'in en popüler ulusal içeceğidir. Bir ankete göre Arjantin’deki hanelerin yüzde 92'sinde mate çayı tüketiliyor.
  
• Arjantin'de bazı dönemlerde fabrika işçilerinin içmesi yasaklanmıştır.
  
• Mate çayının dünyanın en büyük ithalatçı ülkeleri Suriye ve Lübnan'dır.
  
• Bitkinin bilimsel anlamda “yaşamı sürdürebilmek için gerekli olan tüm vitaminleri içerdiği” sonucuna varılmıştır.
  
• Yerba mate, subtropikal bölgelerde gölgede yetişir. Doğal yağmur ormanı ortamında yüksek nemli ortamlarda büyür.
  
• Mate, Güney Amerika’da, geleneksel olarak aile toplantıları ve arkadaş grupları gibi sosyal ortamlarda tüketilen bir çaydır.
  
• Hem ulusal kimlik hem de toplumsal olarak güçlü bir kültürel öneme sahiptir.
  
• Brezilya’da Paraná Eyaleti tarafından finanse edilen “Parque Histórico do Mate”, dünyadaki en eski vahşi ormanların bütünlüğünü ve canlılığını korumak için gerekli olan sürdürülebilir hasat yöntemleri konusunda insanları eğitmek amacıyla tasarlanmış bir parktır.
  
• Mate, ayrıca, Brezilya’da, “Matte Leão” adı ile buzlu çay formunda üretilmektedir.
  
• Matte Leão, Rio de Janeiro'da plajlarda satılan plaj kültürünün bir parçasıdır.
  
• Kuzey Amerika'da kahve bağımlılığına karşı alternatif olarak tüketilen çaydır.
  
• Arjantinli Che Guevara'nın astıma karşı sürekli mate çayı tükettiği biliniyor.
  
• Papa, Obama, Messi, ve Griezmann gibi birçok ünlü ismin sürekli tükettiği içecekler arasında mate çayı da bulunur.
  
• Türkiye'de mate çayı, nane ve tarçın katkılı olarak çay poşetlerinde satılmaktadır.
  

Sonuç olarak; yerba mate çayının sık tüketilmesi bazı kanser türleri için risk faktörüdür. Hamile kadınlar, kafeine duyarlı kişiler ve belirli reçeteli ilaçları kullananlar dikkatli içmelidir. Herkes için uygun olmayabilir ve düzenli olarak çok sıcak içilmesi tehlikelidir. Bununla birlikte, mate çayı, çeşitli faydalı bileşikler içerir. Faydaları, zararlarından çok daha fazladır. Uygun sıcaklıklarda, orta düzeyde tüketilmesi faydalı olacaktır. Eğer yerba mate çayı denemek istiyorsanız içmeden önce biraz soğumasını bekleyin!