Gazavatname Nedir?

Bu konuyu işlerken önce genel anlamıyla gazavatname nedir onu inceleyeceğiz daha sonra da Osmanlı edebiyatında bu edebî türün nasıl işlendiğine göz gezdireceğiz.

Genel anlamda Gazavatname

Gaza kelimesi Arapça bir sözcüktür ve aslen “savaşmak, cenk etmek, vuruşmak” anlamlarına gelir. Yalnız daha sonra bu savaşların da mahiyetine göre sözcüğün anlamı “Müslüman ülkenin Müslüman olmayan bir ülke ile savaşması” durumuna gelmiştir. Bu zamana kadar da “gaza etmek” deyimi Osmanlı ve Selçukluklu devletlerinden bu yana “Gayr-i Müslim bir ülke ile savaşmak” olarak düşülmüştür. Edebiyat türü olarak da gazavatname ya da gazaname adları ile anılır. Aralarında temel fark gazanamelerin genelde tek bir savaşı anlatması gazavatnamelerin de birden fazla savaşı anlatmasıdır.

Yukarıdaki tanımlardan da anlaşılabileceği üzerinde gazavatnamelerde, Müslüman olmayan ülkelere karşı Müslüman tayfa tarafından yapılan savaşlar anlatılmaktadır.  Bu tür yazılara Arap edebiyatında “megazi” denmektedir.

Türk edebiyatındaki gazavatnameler, manzumdur ve mesnevi nazım türü ile yazılır. İçeriğe bakıldığında fetihname ya da zafernameden pek de farklı konuları işlemez; gazavatname adı müellifin tercihindendir.

Türk Edebiyatında Gazavatname

Türk edebiyatı için konuşursak gazavatnamenin tarihi Selçuklu devletine  kadar çekilir. Hatta Danışmandnameler ve Battanameler de gazavatname türüne sokulabilirdi ama  bu durum pek de kabul edilebilir değil çünkü Danışmandname ve Battalname destansı özellikler göstererek  olağanüstü olayları konu edinmektedir.

Gazavatnameler, destansı  unsurlar içermez, yani içerisinde aklın ve mantığın kabul edemeyeceği olaylar olmaz.  Hatta konu edindikleri savaşlar hakkında da oldukça fazla detay verir gazavatnameler. Bu bakımdan da bazen tarihçilerin tamamlamakta zorlandıkları boşlukları gazavatnamelerdeki ayrıntılar doldurulur.

Gazavatnamelerdeki savaşlar biraz  hikayeleştirilir; her hikayede olduğu gibi de bir kahraman ortaya atılır. Bu bakımdan da gazavatnamelerde bir savaş kahramanına odaklanma durumu vardır.  Zaten gazavatnamelerdeki ayrım da bu savaş kahramanına göre düzenlenir:

1. Eğer gazavatnamenin kahramanı bir padişahsa genelde o padişahın adı ile anılarak  ayrı bir tür meydana getirilir : Süleymanname, Selimname, Fatihname gibi
   

2. Önemli bir vezirden ya da komutandan da bahseden gazavatname vardır : Barbaros Hayreddin Paşa gazavatnamesi , Piri Reis gazavatnamesi gibi…
   

3. Gazavatnameler belli bir yerin fethini o  yere odaklanarak anlatabilir ki o zaman da gazavatname yer adı ile belirlenebilir.

İlk Gazavatnameler ve Gazavatnamelerin Gelişimi

Danışmandnameler ve Battalnameler sayılmazsa yukarıda tarif edilen şekilde ilk gazavatname, 15.yy’da yazılmıştır.  Daha sonra da 16.yy’da yoğunlaşmaya başlamıştır. Yavuz Sultan Selim ( I. Selim )ve Muhteşem Süleyman ( Kanuni Sultan Süleyman )  zamanında seferlerin çoğalması ile gazavatnameler de artmıştır. Osmanlı dönemi için konuşursak devletin gerileme dönemine girmesi ile gazavatnamelerde de azalma olmuştur. Elimizde en geç tarihli gazavatname 1897 yılındaki Yunan seferi ile ilgili olan gazavatnamedir.

Türk edebiyatında şu ana kadar saptanan gazavatname sayısı 250 bin civarındadır. Bu gazavatnamelerin hepsinin aynı kompozisyonda yazıldığını söyleyemeyiz. Bu gazavatnameler ya da gazanamelerin kırk kadarı manzum olarak ve mesnevi nazım şeklinde yazılmıştır.  Bu gazavatnamelerin hepsinin de müellifi belli değildir maalesef. Ayrıca aralarında mensur yani düz yazı şeklinde yazılan gazavatnameler de bulunmaktadır.

Agah Sırrı Levend, gazavatnameler hakkında en kapsamlı çalışmayı yaparak “Gazavatnameler ve Mihaloğlu Ali Bey’in Gazavatnamesi” adlı eserini yayımlamıştır. Bunun yanı sıra biz de en meşhur gazavatnameleri sizlere kısa bilgiler ile aktaracağız.

En Meşhur Gazavatnameler

Gazavatnameler,  bir başarılı öyküsüdür. Bu bakımdan da en çok kullanılan edebî sanat, mübalağa sanatıdır. Gazavatnamenin konusu olan yerin fethi abartılarak anlatır ama destansı özellikler görülmez. Mümkün olduğunda gerçeklerden kopmamak asıl amaçtır. Bu bakımdan da tarihi birer belge olma nitelikleri vardır.

Şimdi aşağıda, tarihi sıralama ile en çok dikkat çeken gazavatnamelerden bir kısmını vereceğiz. Meraklıları için hatırlatmak da var ki burada bahsedilen gazavatnamelerin çoğunun çevirisi yapılmış, incelemesi bitmiş ve halihazırda kitap olarak basılmış ya da bir makaleye konu olmuştur:

1. Gazânâme : Müellifi Gelibolulu Mehmed Zaîfî Efendi’dir ve II. Murad zamanında yapılan fetihleri  konu olur. Birden fazla savaşı konu alır. 
   

2. Gazavatnâme: Müellifi Prizrenli Sûzî Çelebi’dir. Mihaloğlu Ali Bey’in gazalarını anlatır,Mihaloğlu Ali Bey  Fâtih Sultan Mehmed ve II. Bayezid devrindeki akıncılardan birisidir. Onun hakkında yazılan gazavatnamenin içeriği 1795 beyittir.
   

3. Gazavât-ı Sultan Murad: II. Murad zamanında yapılan savaşları konu alır ama yazarı belli değildir.
   

4. Enîsü’l-guzât:  Fütûhî Hüseyin Çelebi tarafından yazılmıştır ve 16.yy’daki Macaristan seferini anlatır.
   

5. Gazavât-ı Hayreddin Paşa: Müellifi Seyyid Murâdi’dir. M. Ertuğrul Düzdağ sadeleştirilerek Barbaros Hayreddin Paşa’nın Hatıraları adıyla yayımlanmıştır.
   

6. Sinan Paşa’nın Gazavâtı : Galatalı Nakkaş Nigârî Haydar Çelebi’nin mesnevi tarzında yazdığı eseridir. 999 beyittir. 
   

7. Şecâatnâme  : Âsafî Defterdar Koca Mehmed Paşa’nın gazaları anlatılır. Müellifi belli değildir. 
   

8. Gazavât-ı Sultan Süleymân-ı Kanunî: Adı üstüne Kanuni Sultan Süleyman’ın gazalarını anlatır ama yazanı belli değildir.
   

9.  Cihadnâme: Mustafa Sâfî yazmıştır konusu da  Barbaros’un gazâlarıdır.
   

10. ez-Zühretü’n-neyyire : Barbaros ve Oruç Reis’in Cezayir gazası anlatılır, yazarı belli değildir.
    

11. Dürer-i Derya: Galatalı Nakkaş Nigârî Haydar Çelebi  yazmıştır. Deniz savaşlarından bahseder.
    

12. Gazavât-ı Mustafa Paşa:  Lârendeli Vücûdî Mehmed b. Abdülazîz yazmıştır. Lala Mustafa Paşa ve savaşları konu alınır.
    

13. Gazavât-ı Özdemiroğlu Osman Paşa: Lârendeli Vücûdî yazmıştır. Adı üstünde Özdemiroğlu Osman Paşa konu alınır.
    

14. Muradnâme: Şehnameci Tâlikizâde Mehmed Subhi yazmıştır.
    

15. Târîh-i Gazavât-ı Sultan Murâd-ı Sâlis: Rûznâmeci Şeyh Mehmed Vefâî yazmıştır.
    

16. Gazavatnâme  : Uzun bir dönemi ele alır ve yaratıcısı Osman Paşa’dır. Osman Paşa Şirvan, Kars ve Tiflis seferlerinden, III. Mehmed’in son dönemlerinden,  I. Ahmed’in ilk devirlerinden ve az da olsa Kanije savaşlarından bahseder.
    

17. Cihâdnâme-i Hasan Paşa: İyânî Cafer Bey’in 1605-1606 yazdığı eserdir. Tiryâkî Hasan Paşa’nın savaşlarını konu edinir. 
    

18. Gazavatnâme-i Halil Paşa: Yazarı belli olmayan gazavatnamede, Kaptanıderyâ Kayserili Halil Paşa’nın savaşları anlatılır. 
    

19. Gazânâme-i Cehrin: Semendire Alaybeyi Öziçeli Vuslatî’nin eseridir. Manzum bir eserdir.
    

20. Gazavât-ı Tiryâkî Hasan Paşa: Yazarı belli olmamakla birlikte Tiryaki Hasan Paşa’nın Kanije savunması anlatılır.
    

21. Gazavât-ı Cüyûş-ı Osmâniyye: Serasker Topal Osman Paşa’nın eseridir ama mensur yani düz yazı tarzında kaleme alınmıştır. 
    

22. Gazavât-ı Gazi Hasan Paşa: Çâker-i İsmail’in mensur gazavatnamesidir.
    

23. Gazavât-ı Yûsuf Paş:  Cizyedarzâde Bursalı Ahmed Bahâeddin’in mensur gazavatnamesidir.
    

24. Gazânâme-i Cezzâr Gazi Ahmed Paşa:  Mensurdur ve yazarı da bilinmez. Cezzâr Ahmed Paşa’nın Napolyon Bonapart’la Mısır’da karşılaşması ve 1789 Mısır savaşı anlatılır.
    

25. Gazavât-ı Hüseyin Paşa :  Mensur bir eserdir,   19.asırda Fransızlarla yapılan savaşlar anlatılır.
    

26. Manzûme-i Sivastopol. 1853 Kırım savaşını anlatan gazavatname, Rızaî’ye aittir.
    

Görüldüğü gibi gazavatnamelerin birçoğu zaferi anlatır ama bir kısmı da savaşta gösterilen direnişi anlatır. Önemli olan savaşta yenmek değil, nasıl savaşıldığıdır. Bu bakımdan da bu eserler hem tarihi hem de edebi değere sahiptir.