FU-YU Kırgızları ve FU-YU Kırgızcası

Etnik grup olarak Fu-yu Kırgızlarının ortaya çıkış tarihi 17. -18. Yüzyıllardaki olaylara uzanmaktadır. 17. yüzyılın başından itibaren Yenisey Kırgızları, yani Ḫongoray ülkesinin sakinleri kendi topraklarına Rusya’nın ilerlemesine direnmişitir. 1667 yılından itibaren Yenisey Kırgızları Çungarya’ya bağımlı olmuşlardır. Çungarlar, Yenisey Kırgızlarını akraba halk olarak görmüşlerdir. (kendi aralarında evlenmişlerdir.) Yenisey Kırgızlarının bir kısmının göçebe Kazaklarla sınırdaki Çu ırmağı boyunca yerleştiğine dair bilgiler vardır. Hakasların çoğu, Çungarya’dan dönen Yenisey Kırgızlarının torunlarıdır. Fu-yu Kırgızları, geç ortaçağın Yenisey Kırgızlarının geride kalan etnik grubudur ve aynı zamanda etnik özelliklerin tümüne göre Hakasların izole edilmiş bir grubu olarak tanımlanabilir.  

Fu-yu Kırgızlarının kültleri, ailevi-evlilik, cenaze-anma âdetleri ve törenleri, genel inançları, yasakları, kişilerarası ilişkiler sistemi bütün bunlar Hakasların geleneksel bakış açısının unsurlarına çok benziyor veya onlarla tam örtüşüyor. (Fu-yu) Kırgız şarkısı ‘İrbi-Sirbi’ ile Hakas şarkısı ‘Kilbî-Silbî’nin uyum derecesi, aynı şarkının farklı varyantlarından bahsetmek için gerekçesini veriyor. Fu-yu Kırgızlarının soysal yapısı Hakasların alt etnik gruplarının, yani Sagaylar ve Beltirlerin soysal yapısı ile tamamen örtüşüyor.

1950 sonrası Sovyet dilcilerinin öncülüğü ve desteğiyle Çin'deki Türk dilleri üzerine derleme ve inceleme çalışmaları başlatılmıştır. Bu çalışmalar özellikle E. R.'Tenişev'in başkanlığında yürütülmüştür. 1982'ye dayanan bir sayımla Çin'deki Fuyu Kırgızları 600 olarak verilir. Tuvalar ile Fuyu Kırgızları Çin'deki azınlık dillerinin tasnifi ve tespiti sırasında bir arada yaşadıkları Moğollara kültürce (giyim-kuşam, yemek tarzları vb.) çok benzemelerinden dolayı dikkate alınmamış olabileceği düşünülmektedir.

Fuyü Kırgızcasının Güney Sibirya Türk dilleri, esas olarak da bugünkü Hakas yazı dili ile aynı grupta yer alan bir Türk dili olduğunu çıkarabiliriz. Fu-yu Kırgız dilinin kelime hazinesi genel Hakasça kelime hazinesine tekabül ediyor, ancak daha çok Hakas dilinin Sagay diyalektine tekabül ediyor.Fuyü Kırgızcası Hu Zenhua tarafından keşfedilmiştir. Fu-yu Kırgızları ve Fu-yu Kırgızcasıyla ilgili ilk bilgilerimiz Pekin Minzu Daxue (Pekin Milletler Üniversitesi), Kırgız Dili ve Edebiyat Bölümü öğretim üyesi Hu Zhenhua'nın derlemelerine ve çalışmalarına dayanmaktadır. Bugün Fu-yu Kırgızları günlük yaşamlarında dil olarak Ölöt Moğolcasını ve Çinceyi kullanmaktadır.

Fuyu Kırgızcası, Eski Türkçe ve günümüz Türk dilleri ile karşılaştırıldığında, karakteristik bir-iki özelliği şöyle sıralanabilir. Eski Türkçe ve Genel Türkçe y- sesinin c- oluşu (cap- "örtmek, kapatmak' ~ ET yap-, cay "yaz" ~ ET yay, ce-"yemek" = ET ye-, cürüh "yürek" =ET yürek); Eski Türkçe ve Genel Türkçe d sesinin y oluşu (uzı~, "uyumak", gizin- "giyinmek", güzi "güvey"), sözsonu ~g seslerinin h olması: tah= ET tag "dağ"i sarıh > ETsarıg "sarı", uluh » ET ulug "büyük".

Ses Özellikleri

1. /b/ sesi

Eski Türkçede ön seste bulunan /b/, Fu-yü Kırgızcasında genellikle korunmuştur, /b-/, Kırgızcada da genellikle korunurken Sarı Uygurcada ve Hakasçada /p-/ ye değişmiştir: 2 ET buz, Fu-yü buz. Krg. Muz. Hak. Pus. SUyg. pus “buz”.

İç seste tonlular arasında bulunan /b/ nin Fu-yü ile Hakasçada korunduğu görülür. Kırgızcada bu ses tonsuzlaşırken S.Uygurcada sızıcılaşarak /v/ye dönmüştür: ET aba, Fu-yü aba, Krg. apa, Hak. aba, SUyg. ava “baba”.

Son seste yer alan /b/nin korunduğunu gösteren bir örnek bulunmaktadır: ET eb, Fu-yü ib, Krg. üy, Hak. ib, SUyg. yü~yüe “ev”.

2. /ç/ sesi

Eski Türkçede ön seste bulunan /ç/, Fu-yü Kırgızcasında /ş/ye değişir. Kırgızcada /ç-/ korunurken Hakasçada /s-/ şeklinde gelişmiştir: ET çıq-, Fu-yü şıx-,Krg. çıq-, Hak. sıx- “çıkmak”.

İç seste tonsuzdan önce yer alan /ç/, Fu-yü Kırgızcasında İşi, Hakasçada /s/ şeklinde gelişirken Kırgızcada korunmuştur: ET yinçke, Fu-yü nişke, Krg. içke, Hak. niske “ince”.

 Son seste yer alan /ç/, Kırgızcada korunurken Fu-yü Kırgızcasında ve Sarı Uygurcada /ş/ye; Hakasçada /s/ye dönmüştür. S.Uygurcada bazı örneklerde söz konusu sesin korunduğu da görülür: ET saç, Fu-yü şaş, Krg. saç, Hak. sas, SUyg. saç “saç”.

3. /d/ sesi

Eski Türkçede iç seste tonlular arasında yer alan /d/, Fu-yü Kırgızcası, Hakasça ve Sarı Uygurcada/z/ye; Kırgızcada/y/ye döner: ET bedük, Fu-yü büzıx, Krg. biyik, Hak. pözik , SUyg. pezik “büyük”.

Son seste yer alan /d/, Kırgızcada iç sesteki gibi /y/, S.Uygurcada ise /z/ şeklinde gelişirken Fu-yü Kırgızcasında bazen /z/ye, bazen de /s/ye döner. Hakasçada söz konusu ses, sonda düzenli olarak /s/dir: ET ked-, Fu-yü giz-. Krg. kiy-, Hak. kis-, SUyg. kez- “giymek”.

4. /g/ sesi

/-egü/ ses grubunda bulunan Igl, S.Uygurca dışındaki lehçelerde erimiştir. Kırgızcada bu sesin /vv/ye dönüp erimesi sonucunda lööl sesi oluşmuş; Hakasçada uzunluk kısalmış, Fu-yü Kırgızcasında ise ünlü daralması meydana gelmiştir. Ünlü daralması, Fu-yü'da sık rastlanan bir ses özelliğidir: ET kiidegü, Fu-yü güzi, Krg. küyöö, Hak. kizö, SUyg. küzegi~küzegü “güvey, damat”.

Fu-yü Kırgızcası ile Hakasçada /-igi-/ ses grubunda yer alan /g/nin erimesiyle /i/ ünlüsü uzar. Kırgızca ile S.Uygurcada ise söz konusu ses korunmuştur: ET yiğit, Fu-yü ciit, Krg. cigit, Hak. çiit. SUyg. yiğit “yiğit”.

Eski Türkçe /-ügü-/ ses grubunda yer alan Igl, Fu-yü Kırgızcası ile Hakasçada erimiş ve bunun sonucunda uzunluk oluşmuştur: ET bükün-bügün, Fu-yü büiin, Krg. bügün, Hak. püün, SUyg. puyun~pıyın “bugün”.

Fu-yü’de /-ögü-/ ses grubu da aynı şekilde gelişmiştir: ET böğür, Fu-yü böör “böbrek”.

 Son seste yer alan Igl, Fu-yü Kırgızcasında tonsuzlaşarak ll sesine, Kırgızcada ise İki sesine dönmüştür. Hakasçada bu ses bazen korunmuş, bazen tonsuzlaşınıştır: ET tüg, Fu-yü düx, Krg. tük, Hak. tük, SUyg. Ø “tüy, saç”.

5. /y/ sesi

/y/ sesinin iç seste çeşitli ses grupları içinde durumu değişmektedir. Fu-yü Kırgızcası, Hakasça ve Sarı Uygurcada /ag-/ ses grubunda yer alan /g/ korunurken Kırgızcada /g/ sesinin /w/ye dönüp erimesiyle uzunluk oluşmuştur: ET agrı-, Fu-yü agırı-, Krg. ooru-, Hak. ayır-, SUyg. ayır- “hastalanmak”.

Fu-yü Kırgızcasında /-aya-/ ses grubunda yer alan /y/ sesinin erimesiyle uzunluk /aa/ şeklinde gelişir: ET yayan-yañan, Fu-yü caan, SUyg. yayan “fil”.

Eski Türkçede son seste bulunan /y/ sesi ise Fu-yü Kırgızcasında /x/ya değişmiştir. Hakasça ile S.Uygurcada bu ses, sonda korunurken Kırgızcada /w/ye döndükten sonra erir ve uzunluk meydana gelir. ET tay, Fu-yü dax, Krg. too, Hak. tay, SUyg. tay “dağ”.

6. /k/ sesi

Eski Türkçede ön seste bulunan İki sesi, Fu-yü’da tonlulaşarak /g/ ye döner. Kırgızca, Sarı Uygurca ve Hakasçada /k-/ korunmuştur. Kırgızcada bu ses, imlâda /k/, söyleyişte /g/ şeklindedir: ET kümüş, Fu-yü gümüş, Krg. kümüş, Hak. kümüs, SUyg. kümis-kümüs-kümös “gümüş”.

Bazı örneklerde iç seste iki tonlu arasında kalan /k/nin tonlulaştığı görülür. Bu tonlulaşma, kısmen Hakasçada da görülür. Kırgızca ile S.Uygurcada /-k-/ korunmuştur: ET eki, Fu-yü igi, Krg. eki, Hak. iki, SUyg. ike “iki”.

Son seste bulunan İki sesi ise Fu-yü Kırgızcasında /x/ sesine dönerken diğerlerinde korunmuştur. ET bedük, Fu-yü büzıx, Krg. biyik, Hak. pözik, SUyg. pezik “büyük; yüksek; önemli”.

7. /q/ sesi

Eski Türkçede ön seste yer alan /q/ sesi, Fu-yü Kırgızcasında tonlulaşarak /y/ya dönmüştür. Hakasçada /x/ya değişen ses, Kırgız ile Sarı Uygur lehçelerinde korunmuştur: ET qol, Fu-yü gol, Krg. qol, Hak. xol, SUyg. qol “el”.

Fu-yü Kırgızcasında q>y tonlulaşması, iç seste de meydana gelmektedir. Hakasça, bu bakımdan Fu-yü ile paralellik gösterirken Kırgızca ile S.Uygurcada /-q-/ korunmuştur: ET aqru, Fu-yü ayırın, Krg. aqırın, Hak. ayırin, SUyg. Ø “yavaş”.

Fu-yü Kırgızcasında tonsuz yanında yer alan /q/ da tonlulaşır: ET başqa, Fu- yü başya, Krg. başqa, Hak. pasxa, SUyg. Ø “başka”.

8. /p/ sesi

İç seste tonlular arasında yer alan /p/, Fu-yü Kırgızcası ile Hakasçada tonlulaşarak /b/ye dönerken Kırgızcada korunmuştur. S.Uygurcada ise /b/ sesinin sızıcılaşmasıyla birlikte metatez görülür. ET topraq, Fu-yü dobrıx, Krg. topuraq, Hak. tobrax, SUyg. torvaq "toprak”.

9. /s/ sesi

Eski Türkçede ön seste yer alan /s/, Fu-yü ve diğerlerinde korunmuştur: ET soyuq, Fu-yü soox, Krg. suuq, Hak. soox, SUyg. Ø “soğuk”.

İki ünlü arasında bulunan /s/, Fu-yü Kırgızcasında tonlulaşarak /z/ye dönmüştür. Hakasçada da tonlulaşan bu ses, Kırgızca ile S.Uygurcada korunmuştur: ET isig, Fu-yü izix, Krg. ısıq, Hak. izig, SUyg. issıy“sıcak”.

10. /ş/ sesi

Kırgızcada iki ünlü arasındaki İş/ korunurken S.Uygurcada /s/ye, Hakasçada /z/ye dönmüştür. Fu-yü Kırgızcasında ise bu ses değişkenlik gösterir. Aşağıdaki örneklerin ilkinde korunmuş, İkincisinde /z/ye, üçüncüsünde ise /j/ye dönmüştür: DLT pışur-, Fu-yü bişir—bijir-, Krg. bışır-, Hak. pızır-, SUyg. pısır- “pişirmek”.

Son seste yer alan /ş/, Fu-yü Kırgızcasında genellikle korunmakta; bir örnekte ise /s/ye dönmektedir. Kırgızcada sonda yer alan /ş/ korunurken Sarı Uygurca ile Hakasçada /s/ye değişmiştir: ET qış, Fu-yü yış, Krg. qış, Hak. xıs, SUyg. qıs “kış”.

11. /t/ sesi

Ön seste yer alan /t/, Fu-yü Kırgızcasında /d/ye değişirken diğerlerinde korunmuştur: ET taşqaru, Fu-yü dışyar, Krg. tışqarı, Hak. tasxar, SUyg. tısqarı~tısqar “dışarı, dış”.

Son seste yer alan /t/ korunmuştur: ET yet-, Fu-yü cit-, Krg. cet-, Hak, çit-, SUyg. yet- “varmak, ulaşmak”.

12. /y/ sesi

Geniz sesleriyle komşu olan /y-/ dışındaki diğer /y-/ler, Fu-yü’da /c/ye döner. Ön seste bulunan /y/, Kırgızcada /c/, Hakasçada /ç/ye değişirken Sarı Uygurcada korunmuştur: ET yer, Fu-yü cir , Krg. cer, Hak. çir, SUyg. yer “yer”.

Ön seste yer alan İyi, Fu-yü Kırgızcasında bazı kelimelerde kendisinden sonra gelen geniz sesleri /m/ ve /n/nin etkisiyle /n/ye dönmüştür. Bu değişme Hakasçada da görülür: ET yaymur, Fu-yü namır, Krg. camyır, Hak. nañmır, SUyg. yaymır “yağmur

13. /z/ sesi

Son seste bulunan /z/, Fuyü Kırgızcasında düzenli olarak tonsuzlaşmıştır. Kırgızcada son seste /z/ tamamen korunurken Sarı Uygurcada genellikle korunmuş; Hakasçada da /s/ye değişmiştir: ET tuz, Fu-yü dus, Krg. tuz, Hak. tus, SUyg. tuz “tuz”

Özetle Fu-yü Kırgızcasının ses özellikleri şunlardır (bu özellikler ET'ye göredir):

1. /d/ sesinin /z/ye değişmesi: ET adak> azıh "ayak"

2. 2. Söziçinde ünlüler arası g sesinin kimi örneklerde kaybolarak kendinden önceki ünlüyü uzatması: ET aġır> ār "ağır",

3. Sözsonu -g seslerinin h olması: ET taġ> tah "dağ"

4. Ünlüler arası ötümsüz k, p, s, ş ünsüzlerinin kimi örneklerde sırasıyla g, b, z ve j olması: ET apa > aba "baba"

5. Hakasçadan farklı olarak y-'nin ç- değil de onun ötümlü karşılığı olan c'ye dönüşmesi: ET ýet- > cit- "ulaşmak"

6. Hakasçada olduğu gibi kimi örneklerde, özellikle geniz seslerinin komşuluğunda y-'nin n- olması: ET yañı > nā "yeni"

7. Hakasçadan farklı olarak sözbaşı ç- ünsüzünün s-'ye değil de ş-'ye dönüşmesi: ET çap- > şap- "vurmak, çarpmak"

8. Sözbaşı b- ünsüzlerinin Hakasçada olduğu gibi p-'ye dönüşmesi: ET bagla- > palgı- "bağlamak"

9. Sözsonu -z ünsüzlerinin -s olması: ET yaz> cas "ilkbahar"

Fu-yü Kırgızcasının yakın lehçelerle hangi özellikler bakımından birleştiğini şu şekilde açıklayabiliriz:

1. Fu-yü Kırgızcasında ön sesteki /b/, Kırgızcadaki gibi korunmuştur. Kırgızcada birkaç örnekte /b-/, /m-/ ye dönmüştür; fakat, bu örneklerin sayısı sınırlıdır. Hakasça ile S. Uygurcada söz konusu ses /p/ ye dönmüştür.

2. Ön sesteki /y/. Kırgızca ile paralel olarak /c/ şeklinde gelişmiştir. S.Uygurcada /y/ korunurken Hakasçada bu ses /ç/ ye değişmiştir.

3. Ön sesteki /y/, kendisinden sonra gelen geniz seslerinin etkisiyle /n/ye de dönmektedir. Bu, Fu-yü Kırgızcasını Hakasçaya yakınlaştıran tipik bir özelliktir.

4. Ön sesteki /k/ sesi, Fu-yü Kırgızcasında /g/ye dönerken diğerlerinde korunmuştur. Kırgızcada söz konusu sesin telâffuzda /g/ye döndüğünü burada hatırlamak gerekir. Fu-yü Kırgızcasının yazı dili olsaydı muhtemelen bu ses yazıda korunacaktı.

5. Ön seste yer alan /q/sesinin durumu da /k/ye benzemektedir. Bu ses, Fu-yü Kırgızcasında tonlulaşarak /y/ sesine dönmüştür. Bu değişme diğer lehçelerde görülmez. Fu-yü Kırgızcasının yazı dili olsaydı, söz konusu sesin /q/ olması muhtemeldi. Kırgızca ile S.Uygurcada korunan /q-/, Hakasçada /x-/ya dönmüştür.

6. Son seste yer alan /ç/, Fu-yü Kırgızcasında /ş/dir. Kırgızcada bu sızıcılaşma telâffuzda görülür. S. Uygurcada bu ses /ş/, Hakasçada /s/dir.

7. Fu-yü Kırgızcasını S.Uygurca ile Hakasçaya yaklaştıran en tipik özellik, /z/ grubuna girmesidir. Eski Türkçedeki /d/, bu lehçelerde /z/, Kırgızcada /y/ şeklinde gelişmiştir.

8. Fu-yü Kırgızcasında ses gruplarından gelişen ikincil uzunluklar Hakasça ile benzerlik gösterir. Kırgızcada /y/ sesinin /w/ye dönüp erimesiyle bu uzunluklar yuvarlak ünlülü olarak gelişir; Fu-yü Kırgızcasında genellikle düz ünlülüdür: ET ayız, Krg. ooz, Fu-yü aas, Hak. aas.

9. Son seste yer alan /z/, Fu-yü ile Hakasçada /s/, S.Uygurcada genellikle /z/, bazı örneklerde /s/ şeklindedir. Kırgızcada söz konusu ses korunmakla birlikte bu tonsuzlaşma, olumsuz geniş zaman ekinde görülür: bilmez > bilbes vb.

10. S.Uygurca ile Hakasçada korunan /-y/ sesinin Fu-yü’da /x/ ya dönmesi tipik bir özelliktir.

11. Diğer lehçelerde ön seste korunan /t/ sesinin, Fu-yü Kırgızcasında Oğuz grubu lehçeleri gibi /d/ye dönmesi; son sesteki /k/ nin de /x/ sesine dönmesi, Fu-yü Kırgızcasının tipik özelliklerindendir.