Platin Nedir, Nerelerde Kullanılır?

Platin, kimyasal özellikleri ve nadir bulunması sebebiyle dünyadaki en pahalı ve değerli metaller arasında yer alır.

Platin, değerli metal elementler arasında en çok kullanılan metaldir. Takılardan sağlığa, otomotivden kimya sektörüne kadar giderek genişleyen kullanım alanına sahip. Dünyadaki platin rezervinin yüze 90’ı Güney Afrika’da yer alıyor. Türkiye’de platin rezervi bulunmuyor. Kalay beyazı veya gümüş veya çelik grisi metalik rengi ile özellikle kuyumculukta çok sık kullanılan ve altından daha değerli metal olan platini yakından tanıyalım.

Platinin Tarihçesi

İspanyolca “platina” kelimesinden gelen ve “küçük gümüş” anlamındaki platin, tarihi MÖ 700’lü yıllara dayanan bir metal. Antik Mısır’daki bazı objelerde platin izine rastlanmıştır. Platin, tarihte gümüşle karıştırılıyordu veya altına yakın bir değer biçiliyordu. İtalyan filozof Julius Caesar Scaliger, bir makalesinde 1557 yılında Orta Amerika yerlilerin kullandığı takıların platinden olduğunu yazmıştır. Paris Louvre Müzesi’nde bulunan küçük bir kutunun dünyadaki en eski platin ürünü olduğu tahmin edilmektedir.

Platin, ilk olarak Kolombiya’daki altın madeni yataklarında, ardından Rusya’da keşfedilmiştir. 1735 yılında İspanyol donanma subayı Antonio Ulloa, Kolombiya ve Peru’daki gezisi sırasında beyaz metalden yapılmış mayınlar buldular. Bu mayınları İspanya’ya götüren Ulloa, İspanya’da açtığı mineraloji laboratuvarında bu mayınları inceledi ve mayınlarda platin kullanıldığını tespit etti. Ardından 1748 yılında platinle ilgili sistematik çalışmalar yaptı. İngiliz kimyager Charles Wood, 1741 yılında platini izole etti. İlk saf platin 1803 yılında İngiliz kimyacı William Hyde Wollastan tarafından elde edildi ve Wollastan platin için “soylu bir metal” tanımını yaptı. Kral XV. Louis, platini “krallara layık metal” olarak nitelemiştir.

1888 yılında Kanada Sudbury’daki bakır ve nikel madenlerinde platin bulundu. Ardından Güney Afrika’daki Bushveld Igneous Kompleksi (Bir jeolojik oluşum) derelerinde külçeler halinde platin cevherleri keşfedildi. (Burada bulunan platin rezervlerinin dünyadaki toplam rezervin yüzde 75’ine tekabül ettiği tespit edildi.)

19. yüzyılda platinin katalizör olarak kullanılabileceği keşfedildi. Bu keşfi yapan isim ise Alman kimyacı Johann Wolfgang Döberreiner’dir. Platinin kullanıldığı ilk katalitik dönüştürücü 1975 yılında kuruldu. Daha sonraki yıllarda platinin önemi daha da artarak takı sektörü başta olmak üzere birçok alanda kullanılmaya başlandı.

Kimyasal Özellikleri

Kimyasal sembolü “Pt” olan platin, element tablosunun 8-B grubunda yer alır. Atom numarası 78, atom ağırlığı 195,09’dur. Çekirdeğinde 78 proton, 117 nötron vardır. Bir geçiş metalidir. Metalik parlaklıkta görünüşe ve kübik kristal sistemine sahip platinin kristalleri küçük taneler ve pullar halindedir. Bazik ve ultrabazik kayalarda, plaser yani kırıntı yataklarda, kontakt metaformik yataklarda ve kuvars damarlarındaki cevherlerde bulunur.

Yumuşak, işlenebilir, metalik bir elementtir. Altın ve elmasla benzer özellikler gösterir. Platinin bulunduğu element grubunda rutenyum, rodyum, paladyum, osmiyum ve iridyum gibi değerli metaller de bulunur. Bu gruba “platin metalleri” adı da verilir. Hepsi birbirine benzer ve kombine edilebilir. Doğada genelde saf olarak değil “platin metalleri” grubundaki metallerin cevherlerinde birlikte bulunurlar. Bakır ve nikel cevherlerinde de rastlanabilmektedir. Grubundaki değerli metallerle birlikte altın, nikel, kobalt ve tungsten gibi metallerle çeşitli alaşımlarda kullanılır. Bu alaşımlar birçok sektörün hammaddesidir. Örneğin kobalt ile manyetik alaşım oluşturur. Bunun dışında birçok bileşikte de kullanılabilir.

Katı, toz ve yumuşak olarak elde edilebilir. Oda sıcaklığında gümüşten iki kat daha yoğundur. 1772 derecede erir, 3827 derecede kaynar. Havadan etkilenmez ve oksijen ve kükürtle birleşmez. Bu özelliği sebebiyle parlaklığını korur. Bu sebeple takı ve mücevherlerde tercih edilir. Suda ve asitlerde çözünmez; sıcak alkalilerde aşınabilir. Asitlere karşı dayanıklıdır. Paslanmaz, toksik değildir. Elektrik ve ısı iletebilir. Sıcak altın suyunda çözünür. Yüksek sıcaklıklarda flor, klor, fosfor, kükürt ve arsenikle reaksiyona girer. Atmosferik korozyona ve kimyasal reaktiflere karşı dayanıklıdır. Çok yoğun ve ağır bir elementtir. Platinden yapılan kenarları 1 metre uzunluğundaki küpün ağırlığı 21,5 tondur. Çelikten 3 kat, mermerden 8 kat daha ağırdır.

Nerelerde Kullanılır?

Endüstride kullanımı oldukça yaygındır. Önemli bir katalizördür yani kendi yapısında herhangi bir değişiklik olmadan kimyasal bir tepkime sağlayabilir veya tepkimenin hızını değiştirebilir. Bu özelliği sebebiyle ham petrol ve petrol ürünlerinde etkin bir katalizördür. Katalizör olarak kükürt trioksit ve sülfürik asit oluşumunda da kullanılır. Ayrıca sağlık sektöründe ilaçlar ve vitaminlerde de tercih edilir. Yakıt pillerindeki kimyasal reaksiyonlardan elektrik elde etmek için katalizör olarak kullanılır.

Kararlı bir metal olması sebebiyle otomotiv sektörünün de gözde metalleri arasında yer alır. Araçların egzozlarındaki katalitik konvertörlerde kullanılan platin, egzoz gazlarındaki zararlı emisyon oranını düşürür.

Platin, takı ve mücevherlerde kullanılan önemli bir metal. Paslanmaması, parlaklığını kaybetmemesi gibi özellikleri sebebiyle bu sektörde çok tercih edilir. Çok ideal bir takı malzemesidir. Altından daha değerlidir ve altınla birlikte kurulan alaşımlarla çeşitli takılar tasarlanabilir. Platin-altın alaşımı; gümüş ve beyaz altın görünümlü ve son yıllarda çok tercih edilen bir metal alaşımdır. Yumuşak bir metal olması sebebiyle kolay işlenebilir ve çeşitli tasarımlar için uygun şekiller verilebilir. Alyans, yüzükler, kolyeler, bilezikler, küpeler, piercing, pim gibi birçok takıda kullanılır. Saf veya alaşımlı platinler takılarda kaplama olarak da kullanılabilmektedir.

Platin, kanser ilaçlarında da kullanılıyor. Sisplatin ve karboplatin adı verilen platin bazlı kanser ilaçlarının toksik yan etkileri görülebiliyor. Kalp pillerinde kullanılan pacemaker elektrotlarının üretiminde de iletkenliği sebebiyle ideal bir metaldir.

Platin-kobalt alaşımları ile çok güçlü mıknatıslar üretilir. Elektromıknatıslardan saat mıknatıslarına kadar her tür mıknatısta platin ve alaşımlarına rastlanabilir. Termometrelerde de platin kullanılmaktadır. Platin rezistanslı termometreler -190 derece ile 600 derece arasındaki sıcaklıkları hassasiyetle ölçebilir.

Platinin kullanıldığı diğer sektör ve ürünleri şöyle sıralayabiliriz: Kimyasal kaplar, maden eritme potaları, tıp aletleri, implantlar, cam ve porselen boyaları, süs eşyaları, kimyasal analiz elektrotları, buji elektrotları, cam içindeki rezistanslarda ve elektrik kontakları ve devrelerinde, kuyumculuktaki kaplamalar, elektrik devreleri kaplamaları, elektrokimyasal banyolarda, füzelerin uç konileri, jet motorları kaplamaları, saatler…

Bu arada bir not düşelim: Bazı rahatsızlıkların tedavisinde ve özellikle kemik cerrahisinde kullanılan metallerin platin olduğu yönünde genel bir inanış vardır. Aslında bu metaller; çelik, titanyum, vitalyum veya krom kobalt alaşımlarından oluşan metallerdir. İmplant olarak da bilinen bu metaller platin değildir. Çok nadir bazı implantlarda platin kullanılabilmektedir.

Nerelerde Bulunur?

Güney Afrika başta olmak üzere Amerika Birleşik Devletleri (ABD), Rusya, Brezilya, Kolombiya, Kanada, Meksika’da platin rezervleri bulunur. Bu rezervlerin yüzde 90’ı Güney Afrika’dadır. Yüzde 10’luk rezervi de diğer ülkeler paylaşır. Ender bulunan metallerden olan platinin dünyadaki toplam rezervi 16-17 bin ton civarındadır. Platin rezervlerindeki saf platin içeriği de oldukça düşüktür. Örneğin cevherin kalitesine göre 1 tonluk platin cevherinden 3-5 gram saf platin elde edilebilir. Bu da platinin neden ender bulunduğunu ve pahalı olduğunu açıklıyor.

Türkiye’de platin ve bu gruptaki paladyum ve rodyum gibi değerli metallerin rezervleri bulunmuyor. Ancak bazı üniversitelerdeki laboratuvarlarda bu metallerin atıklarından yüzde 100’e yakın oranlarda saflaştırma yapılabiliyor. Marmara Üniversitesi Metalurji ve Malzeme Mühendisliği Bölümü’nde bu konuda ciddi çalışmalar yapılıyor. Hurda metaller saflaştırılarak platin grubu metaller üretilebiliyor.