Hece Ölçüsü Nedir?
Hecelerin uzunluğuna ya da kısalığına bakmayan, onların
sayıları ile ilgilenen bir ahenk sistemidir. Hece sistemi, dizelerdeki hece
sayılarında eşitlik isteyen bir vezindir; yani hecenin sadece niceliği ile
ilgilenir. Eskiler hece veznine vezni-benân, hesâb-ı benân derlerdi. Bu adlandırmaların nedeni hece ölçüsünün
parmakla sayılarak icra edilmesidir. Halk daha sonra bu terimleri “parmak
hesabı” olarak Türkçeleştirecektir.
Hece ölçüsü Türkçeden doğar..
Türkçe ve Türk dili, hece ölçüsünün yaratıcısıdır. Bu bakımdan hece ölçüsü için “Milli ölçü” diyenler de vardır ki bu doğru bir tanımdır.
Hece ölçüsü, ünlü harflere dayanan bir dil olan Türkçeye en uygun ölçüdür. Nitekim Türk edebiyatı, İslami daireye girmeden ve Doğu edebiyatına öykünmeden önce bu ölçüyü kullanmaktaydı. Bunu ortaya çıkan en eski örneklerden anlayabiliyoruz.
İlk hece ölçüsü ne zaman kullanıldı?
Bilinen en eski hece ölçüsü örnekleri Turfan kazılarında bulunan ve Kaşgarlı Mahmud’un yadigarı Divanü Lügati’t Türk adlı eserde ortaya çıkmıştır. Bu ansiklopedik eserde hece ölçüsü ile yazılan şiir parçalarına rastlanması ve bu şiir parçalarının derleme yöntemiyle elde edilmesi bu ölçüyü en eski ölçümüz yapmaktadır. Oradaki manzum parçaların eserin yazıldığı 11.asırdan daha eski olduğu da muhakkaktır.
Bunun dışında destanlarda görülen şiir parçalarının da hece ölçüsü ile yazıldığı bilinmektedir. Bu da demektir ki halk, hece ölçüsünü bilmekte ve kullanmaktadır.
Aruz ölçüsüne geçiş ve hece ölçüsünün durumu…
Türkler İslamiyet’i kabul ettikten sonra İslam ile gelen her şeyi kabul ettiler. Bu durum özellikle edebiyatımızda bir İslamiyet’in kabulü sonrası edebiyat dönemini açtı. Bu dönemde aruz ve aruzla yazılan nazım şekilleri edebiyatımıza girdi. Hem Doğu hem de Batı Türk devletlerinin aydınlarının aruza özenerek aruz vezninde şiir yazması hece ölçüsünü aydınlardan uzaklaştırdı.
11.asırda aruzla yazılan ilk eser olarak kabul edilen Kutadgu Bilig adlı eserde, 11’li hece kalıbına benzerliği ile dikkat çeken Şehname kalıbı (Feûlün / Feûlün / Feûlün / Feûl ) kullanılmıştı. Yusuf Hac Hacib’in bu kalıbı kullanması ve mesnevi nazım şekliyle yazdığı eserine dörtlükler yazması Türklerin esas ölçülerini unutmadığı ve bu ölçülerine uyan aruz kalıplarını tercih ettiğini gösteriyor. Nitekim daha sonraki zamanlarda Doğu edebiyatına hayranlık ve daha da ilerisi Doğu edebiyatını geçme telaşı aydınları sarmış ve hece ölçüsü düpedüz unutulmuştur. Bu durum da edebiyatımız Divan edebiyatı ve Halk edebiyatı olarak ikiye ayrılmıştır.
Halk edebiyatı, hece ölçüsünü kullanırken Divan şairleri hece veznini ölçüden dahi saymayarak aşağılamışlardır. Ne yazık ki ilk dönemlerde Halk şairleri de Divan şairlerine özenerek divan, selis, semai gibi aruz kullanılan eserler meydana getirmişlerdir. Hatta Dertli gibi birkaç halk şairinin Divan’ı dahi vardır ( Bu şairlere kalem şuarası denir ). Bu durum çok uzun sürmemiş Yunus Emre, Aşık Ömer, Karacaoğlan gibi hece ölçüsünü zirveye taşıyan halk şairleri ortaya çıkmıştır. Buna rağmen divan şairleri halk şiirini hor görmüş velhasıl tezkirelerde ozanların, aşıkların yani halk şairlerin adı dahi anılmamıştır.
18.asırda divan şairlerinin bu bakışı değişmiş, tezkirelerde ozanlar, aşıklar anılmaya başlanmış hatta 18.asrın en parlak şairi Nedim, hece ölçüsü ile türkü yazmıştır.
Hece ölçüsünün sistemi…
Tanımda da bahsettiğimiz gibi dizelerdeki hece sayısının eşit olmasına hece ölçüsü denir. Türk nazım şekli dörtlüklerle oluşturulan nazım şeklidir; bu bakımdan dört dizede de hece sayılarında eşitlik olması gerekir. Bu açıklama göre hece ölçüsünün iki önemli özelliği vardır:
Dizelerdeki hece sayısı : Yukarıda bahsettiğimiz durumdur. Dizelerdeki hece sayısının denkliği bize o şiirin ölçüsünü gösterir ve hece sayısının adı ile anılır: 7’li, 11’li, 12’li, 15’li gibi…
-
Dizelerdeki heceleri heceleme yöntemiyle sayabileceğimiz gibi sesli harfleri sayarak da bulabiliriz. Örneklersek : güz-el-ler olarak da hece sayısı 3 çıkar, ü – e – e sesli harflerini sayarsak da hece sayısı 3 çıkar.
Hece ölçüsünde sayılan sesli harflerin uzun ya da kısa olması sayı değerini değiştirmiyor. “a” ile “â” ya da “u” ile “û” aynı değerde sayılıyor.
Durgulanma ve Durak : Hece ölçüsünde dizenin belli bölümlere ayrılmasına durgulanma, bu bölüm yerlerine de durak denir. [Prof. Dr. Cem Dilçin; Örneklerle Türk Şiir Bilgisi] Aruzdaki takti karşılığı olarak da hatırlanabilir lakin farkları vardır. En önemli farkları takti’nin söz ortasından bölünebilmesi ve sözcükte anlam bütünlüğü aramaması ama durakta sözcüğün ortasından bölünmenin olmaması; bölme için anlamlı bir söz öbeği gerekmesidir. Durak ancak kulakta uyumlu bir izlenim bırakan anlamlı söz öbekleri arasında olur [Prof. Dr. Cem Dilçin; Örneklerle Türk Şiir Bilgisi]. Durak yapılması için uğraşmaz şairler, durak dilimizin doğal akışında meydana gelir zaten.
Bundan başka, vurgulu hecelerden biri durağın sonuna getirilerek de durgulanma yapılabilir.
Halk edebiyatında en sık kullanılan hece ölçüsü 11’li hece ölçüsüdür ama her zaman bu kadar uzun kalıplar kullanılmaz. Az heceli kısa dizelerden oluşan kalıplar, uzun dizeli hece kalıplarından daha az durağa sahiptir. Hatta bu dizeler tek duraklı olurlar genelde. Bu durak da Türkçenin söz dizimi esasına uyarak sonda olur.
Halk edebiyatının tüm ürünlerinde durak olmak zorunda değildir. Durakların yeri her dizede değişen ürünlerde , nazım duraksız sayılır. Bunun yanı sıra durakları her dizede değişen halk şiirleri de nazımdaki tek düzeliği kırarak daha hoş bir tını sağlar bizlere.
Hece ölçüsü çok karmaşık bir ölçü değildir. En zor görülen duraklardır onun da kuralı basittir : Hece ölçüsünün kalıplarında en 2 en çok 5 durak olabilir. Duraklardaki hece sayısı ise en fazla 1 en az 10 heceden oluşabilir.
Bu ölçülere ve durakları verip birkaç şiirle örnekleyelim:
İki duraklılar
Üçlüler (1+2, 2+1),
Dörtlüler (1+3, 2+2, 3 + 1),
Beşliler (2+3, 3+2),
Altılılar (3 + 3, 4+2,2+4),
Yedililer (3+4, 4+3, 5+2, 2+5),
Sekizliler (4+4, 3 + 5, 5+3, 6+2, 2 + 6),
Dokuzlular (6+3, 3+6, 5+4, 4+5),
Onlular (5+5, 6+4, 4+6, 7+3, 3+7),
Onbirliler (6+5, 4+7, 5+6),
Onikililer (6+6, 7+5, 5+7),
Onüçlüler (8+5),
Ondörtlüler (7+7),
Onbeşliler (8+7, 7 + 8),
Onaltılılar (8 + 8),
Onsekizliler (8+10).
Üç duraklılar:
Onbirliler (4+4+3),
Onikililer (4+4+4),
Onüçlüler (4+4+5),
Onsekizliler (4+4+10)
Dört duraklılar:
Onbeşliler (4+4+4+3),
Onaltılılar (4+4+4+4).
Beş duraklılar:
Ondokuzlular (4+4+4+4+3),
Yirmililer (4+4+4+4+4).
TÜRK EDEBİYATINDAKİ HECE KALIPLARI
İkililer : Duraksızdırlar. Genellikle atasözleri, deyimler, tekerleme, bilmeceler ve türkü kavuştaklarında ( nakarat) kullanılır.
Üçlüler : İkili kalıpla aynı sahada kullanılır. 1+2 / 2+1 duraklıdır.
Dörtlüler : İkili kalıpla aynı sahada kullanılır. 1+ 3 / 2 + 2/ 3+1 duraklıdır
Beşliler : İkili kalıpla aynı sahada kullanılır. 2+3 / 3+2 duraklıdır. Yunus Emre ilahilerinde rastlanır. Aşağıdaki ilahide duraklar her dizede değişen , 5’li hece kalıbıyla yazılan bir ilahi örneği vardır.
Yar yüreğim/ yar
Gör neler/ var
Bu halk/ içinde
Bize güler/ var
...
Yûnus /sen bunda
Meydân/ isteme
Meydân /içinde
Merdâneler/ var ( Yunus Emre / İlahi )Altılılar: Dinî tasavvuf edebiyatınca kullanılır. 3+3 / 4+2 / 2+4 duraklı olurlar. Aşağıda Yunus Emre’den alınan Nefes’te 3+3 durak kullanılmıştır.
Ahd ile /vefâlar
Zevk ile / sefâlar
Bu yolda / cefâlar
Çekmeğe /kim gelir
…
Âh ile / göz yaşı
Yûnus’un / haldaşı
Zehr ile / bu aşı
Yimeğe / kim gelir ( Yunus Emre / Nefes )Yedililer : Türk edebiyatının ilk zamanlarından bu yana oldukça fazla kullanılmıştır. En çok kullanılan nazım şekli maniler olduğu için mani kalıbı olarak da bilinir. Fazlaca kullanıldığı için birçok durak biçimi vardır : 3+4 / 4 + 3/ 5 + 2 ve 2 + 5…
Manilerde genelde anlam son iki dizededir. Bu bakımdan duraklar değişkenlik gösterebilir. Biz karışık manilere örnek vereceğiz:
A benim bahtu yârim
Gönülde tahtı yârim
Yüzünde göz izi var
Sana kim bahtı yârim
*
İğnem düştü yerlere
Karıştı gazellere
Tabiyetim kurusun
Sarkarım güzlllere
*
Kız saçların örmezler
Seni bana vermezler
Sen bu gece bana kaç
Ay karanlık görmezler
Ayrıca yedili hece kalıbı en eski Türk yadigarlarının bulunduğu Divanü Lügatit Türk adlı eserdeki manzum parçalarda da görülmektedir :
Öpkem kalıp ogradım – Öfkem geldi ( ve ) fırladım.
Arslanlayu kökredim – Aslan gibi kükredim.
Alplar başın togradım – Yiğitlerin başını doğradım.
Emdi meni kim tutar – Şimdi beni kim tutar (Divanü Lügatit Türk c.I s.125)
Yeni Türk edebiyatta da 7’li hece ölçüsü kullanılarak yazılan halk edebiyatı nazım şekli ürünleri vardır.
Mâniler
Gözlerin mavi mine,
Vuruldum perçemine
Aşkın beni çevirdi
Aslı’nın Kerem’ine
*
Çıkar şu elbiseni
Böyle istemem seni
Öptüğüme kızdınsa
Geriye al bûseni
*
Sağ derken sola düştüm
Açık bir kola düştüm
Ben Adem’le Havva’nın
Düştüğü yola düştüm
*
Naz edip beni üzme,
Öyle gözünü süzme,
“Gel öpeyim” deyince
Dudaklarını büzme.
*
Yoktur ellerde gözüm
Sorma ki : Neden gözüm ?
Sînendedir vatanım,
Doğduğun yerde gözüm ( Yusuf Ziya Ortaç )Sekizliler : Yedili hece kalıbı kadar fazla kullanılmıştır. Semai, türkü, koşma varsağı tür ve şekilleri bu kalıp ile yazılabilir. 4+4 / 3+5 / 5+3/ 6+2/ 2+6 ve 3 + 3+ 2 durakları kullanılır. Divanü Lügatit Türk’te bu kalıpta pastoral şiir kalıntısına rastlanmıştır.;
Etil suvı aka turur – İdil ırmağının suyu akar durur
Kaya tübi kaka turur – Kaya dibini oyar durur
Balık telim baka turur – Balık fazladır, baka durur
Kölin takı küşerir. – Gölü bile taşırır balıklar (Divanü Lügatit Türk c.I s.73)
Sekizliler genelde 4+4 ve 5+3 hece ölçüsü ile yazılır ve bu duraklar her dizede aynı olmayabilir.
Bizim sahraların başı
Pâre pâre duman şimdi
Kavuşması yaman şimdi
…
Benim aşnam şimdi çıkar
Çıkar da yollara bakar
Emrah’ı odalara yakar
Boyu serv-i revan şimdi ( Erzurumlu Emrah / Semai )Dokuzlular : Çok fazla kullanılmamıştır. Atasözlerinin ve deyimlerde 6+3 / 3+6 / 5+4 / 4+5 durakları ile rastlanır.
Onlular: Dokuzlular aynı durumdadırlar. 5+5/ 6+4/7+3 ve 3+7 atasözleri ve deyimlerde kullanılmıştır.
Onbirliler : Türk edebiyatının her döneminde en çok tercih edilen ve kullanılan hece kalıbıdır. Koşmalar, destanlar, tekke edebiyatı ürünleri ve bunlar dışında hemen hemen tüm nazım şekilleri ve türlerinde kullanılmıştır. Bu kalıp Cumhuriyet dönemi ve Milli edebiyat dönemindeki Türkçülük akımından Mehmet Emin Yurdakul, hecenin 5 şairi (Faruk Nafız Çamlıbel, Yusuf Ziya Ortaç, Enis Behiç Koryürek, Halit Fahri Ozansoy, Orhan Seyfi Orhon ) sayesinde yeniden hatırlanmış ve mükemmel örnekler verilmiştir. Ayrıca bu ölçü üzerine yenilikler yapılmaya çalışılmış, geliştirilmeye çalıştırılmıştır. 6+5 bu hecede en çok kullanılan duraktır:
Bu aşkın esrârın şerh edem desem
Cevâba elkâba lisana sığmaz
Mahbûblar şâhını medh edem desek
Kitâbâ hesâba dehâna sığmaz
*
Mahbûbun aşkını ayân eylesem
Hak sözü derunda pinhân eylesem
Bir noktanın ilmin beyân eylesem
Deftere fermâna dîvâna sığmaz
*
Gönül bâkî meydan mestâne olsa
Ayılmaz haşre dek irfâne olsa
Aşk ile bir kişi dîvâne olsa
Dünyâya uhrâya cihana sığmaz
*
Seyrânî gözyaşın şarâb eylesen
Yaka yaka sinem kebâb eylesen
Derdimin nısfını hesâb eylesen
Kantara batmana mîzâna sığmaz ( Seyrânî)
Kimi şiirlerde kullanılan 11’li hece ölçüsü, çeşitli duraklarla kullanılır.
Vardım ki yurdundan ayak götürmüş
Yavru gitmiş ıssız kalmış otağı
Câmlar şikest olmuş meyler dökülmüş
Sâkîler meclisten çekmiş ayağı
*
Hangi bağda bulsam ben o maralı
Hangi yerde görsem çeşm-i gazâli
Avcılardan kaçmış ceylan misâli
Geçmiş dağdan dağa yoktur durağı
*
Lâleyi sünbülü gülü hâr almış
Süleyman tahtını sanki mâr almış
Zevk u şevk ehlini gam efkâr almış
Gama tebdîl olmuş ülfetin çağı
*
Zihni dehr elinden her zaman ağlar
Vardım ki bağ, ağlar bâğ-bân ağlar
Sümbüller perişan güller kan ağlar
Şeyda bülbül terk edeli bu bağ ( Bayburtlu Zihni)Onikililer : 6+6 / 7+5 /5+7 be 4+4+4 duraklarından oluşur. Yeni Türk şiirinde de kullanılan bir kalıptır. Atasözleri ve deyimlerin bazılarında da bu kalıba rastlanır.
Ebrûlu semâya hilkat elmas serper
Durgunca bir deniz sâhilleri öper,
Söner ufuklarda sevdâlı bir kamer;
Yıldız gibi uçar ateş böcekleri
Gecenin gözyaşı öper çiçekleri
Bir mahmurluk sarar etrâfı, herkesi
Kesilir hayâtın uğuldayan sesi,
Üfler ışıkları zulmetin nefesi;
Kapanır semânın bî-hûş mâi gözü
Leylin kucağında uyurken yeryüzü ( İhsan Rafi) Not: birçok sitede bu şiirin türevleri vardır ama bu şairin şiiri direk kaynaktan doğru olarak verilmiştir.Onüçlüler: 8+5 / 4+4+5 duraklarıyla icra edilir. Yeni Türk edebiyatında oldukça fazla kullanılmıştır. Ayrıca türkülerde, atasözlerinde ve çeşitli nazım şekillerinde rastlanmıştır.
İstanbul Türküsü
Üsküdar’a gider iken bir mendil buldum
Mendilimin içine lokum doldurdum
Ben kâtibi arar iken koynumda buldum
*
Kâtip benim ben kâtibin el ne karışır
Kâtibime setre pantol ne güzel yakışır
*
Üsküdar’a gider iken aldı da bir yağmur
Kâtip uykudan uyanmış gözleri mahmur
Kâtibin setresi yırtık eteği çamur
*
Kâtip benim ben kâtibin el ne karışır
Kâtibime setre pantol ne güzel yakışır ( Anonim)Ondörtlüler : 7+7 en çok kullanılan duraklarıdır. Bunun dışındaki durak 7+7 kalıbından pek bir farkı yoktur. Yeni Türk edebiyatında ve halk şirinde de en fazla 7+7 durak tercih edilmiştir. İlahiden türküye birçok nazım şekli bu kalıpla yazılmıştır.
Halk şiirinden örnek:
Bir kez yüzünü gören ömrünce unutmaya
Tesbîhi sen olasın ol ayruk din tutmaya
*
Tâat eden zâhide nazarın erer ise
Unuda tesbîhini mihrâba secde etmeye
*
Ağzına şeker alıp gözü sana tuş olan
Unuda şekerini çiğneyüben yutmaya
*
Ben seni sevdiğime bahâ dilerler ise
İki cihan mülkünü verip bâha bitmeye
...
Yûnus seni seveli beşâret oldu cânı
Her dem yeni dirlikte ömrünü eskitmeye ( Yunus Emre/ İlahi )
Yeni Türk edebiyatından örnek:
Ölümü Hatırlatan Kadın
Kayalıklarda gördüm seni,bir sisli günde,
Fırtınadan saçların çözülmüş bir demetti.
O kayalıklarda ki bir yıl evvel üstünde
Çöllerden aşık dönen bir genç intihar etti...
*
Kimse karşında belki titremez gönlüm gibi,
Bense hala korkarım dizinde ağlamaktan.
Teması korku veren tatlı bir ölüm gibi
Daha cana yakındır görünüşün uzaktan... ( Kısaltılmıştır / Faruk Nafiz Çamlıbel)Onbeşliler : Bu kalıpta çeşitli şiirlerde, halk edebiyatı nazım tür ve şekillerinde ama en çok türkülerde kullanılmıştır. 4+4+4+3 / 8+7 ( 4+4+4+3) şeklinde durakları vardır.
Ben yitirdim ben ararım yâr benimdir kime ne
Gâh girerim öz bağıma gül dererim kime ne
*
Sofular secde ederler mescidin mihrâbına
Yâr eşiği secde-gâhım yüz sürerim kime ne
*
Gâh giderim medreseye ders okurum Hakk için
Gâh giderim mey-hâneye dem çekerim kime ne
*
Gâh çıkarım gökyüzüne hükm ederim âleme
Gâh inerim yeryüzüne yâr severim kime ne
*
Kelp rakibler haram dermiş bu aşkın şarâbına
Sâki doldur ben içerim günah benim kime ne
*
Ben melâmet hırkasını kendim giydim eğnime
Ar u nâmus şişesini taşa çaldım kime ne
*
Nesimi'ye sordular ki yârin ile hoş musun
Hoş olayım olmayım o yar benim kime ne ( Kul Nesimî / Nefes )
8+7 durak için bir Taşlama örneği..
Ey gönül il aynasına bakmanın faydası ne
Sermâyeden zararım var satmanın faydası ne
*
Kargaya kokmuş leş gerek hem yiye hem çağıra
Karganın önüne sükker dökmenin faydası ne+
*
Çobana kepeng gerek yatıp anda gerine
Çobanı mescide imam etmenin faydası ne
*
Ey Nesîmi söz cevherdir dime her bir âdeme
Merkebin boynuna cevher takmanın faydâsı ne
*
Ey Nesîmi sırrını fâş eyleme sen âleme+
Arabı hamam koyup yumanın faydası ne ( Kul Nesimi )Onaltılılar :4+4+4+4/ 8+8 duraklarda kullanılmıştır.
Nidem bu ben bu gönül ile benim ile bile durmaz
Ma’şûk yüzün gördü meğer öğütleyip öğüt almaz
…
Gönlüm dahî canım dahî el bir etti şu ikisi,
Yüz bin Yunus’tan ferâgat, dost yüzünden gözün ırmaz. (Yunus Emre / İlahi)Onyedililer : Bu kalıba örnek bulunamamıştır.
Onsekizlilier : Çok az kullanılır. 8+10 / 4+4+10 durakları vardır.
Ondokuzlular : Çok az kullanılmıştır. 4+4+4+4+3 durakları vardır.
Yirmililer : Çok az kullanılır. 4+4+4+4+4 durakları vardır.
Kaynaklar
Özkırımlı , Atilla, Türk Edebiyatı Ansiklopedisi, madde, hece ölçüsü
Dilçin, Cem, Örneklerle Türk Şiir Bilgisi, TDK, 9.Baskı, Ankara