Didaktik Şiir Nedir, Özellikleri Nelerdir?

Türk Dil Kurumu Büyük Türkçe Sözlük’e göre “didaktik”  sözcüğünün anlamı şu şekildedir:

"1. eğt. Öğretim yöntemlerini ele alan bilgi, öğretim bilgisi. 2. sf. Öğretici: Didaktik bir eser."

Şiirler Konularına Göre Ayrılır

Şiirler, konularına göre  beşe ayrılır. Bunlar kısaca şu şekilde tanıtılır:

1. Lirik Şiir: Konusu aşk, sevgili, sevgi olan şiirlerdir.
   

2. Epik Şiir: Konusu kahramanlık olan şiirlerdir.
   

3. Didaktik Şiir: Bir şeyi öğretmeyi amaçlayan şiirlerdir.
   

4. Pastoral Şiir: Konusu doğa, tabiat olan şiirlerdir.
   

5. Satirik Şiir: Konusu bir durumu ya da olayı eleştirmek olan şiirlerdir.

Edebiyat terimi olarak didaktik şiir vardır; didaktik şiir, eğitici ve öğretici şiirdir. Yani yazılan metinin amacı okuyucuda estetik izler bırakmak değil ona bir şeyler öğretmektir. Lirik ya da pastoral şiirin amaçlarından birisi okuyucuya güzel duygular hissettirmek iken didaktik şiirde böyle bir amaç yoktur.

Didaktik Şiir Nedir?

Didaktik ya da Türkçe adlandırması ile öğretici şiir, okuyucuya bir konu hakkında bilgi vermeyi amaçlayan şiir türleridir. Bu şiir türlerinde şiir, bir araç olarak kullanılır; amaç ise bir şey öğretmektir. Bu bakımdan da didaktik şiirin kullanım alanı oldukça geniştir.

Didaktik şiirlerin amacı bir şey öğretmek olduğu için her zaman estetik kaygı gütmek zorunda değillerdir. Belki ezberi kolaylaştırmak, konuyu bellekte daha uzun süre tutmak için uyak ve kafiye estetik bir biçimde kullanılır ama yine de ilk amaç her zaman estetik duruş olmak zorunda değildir.

Didaktik şiirin hacmi fazla olabilir. Öğretilecek şey ne kadar uzunsa şiirin de hacmi o kadar genişleyecektir. Lirik şiirden daha uzun ya da epik şiirden daha kısa gibi bir genelleme  yapmak şu aşamada doğru olmasa da en azından didaktik şiirin belirleyici özelliğinin konunu  hacmine göre dize yazılması, dize eklenmesi olduğu söylenebilir.

Didaktik şiirlerde uyak ve kafiye genelde görülür çünkü uyak ve kafiye ezberi kolaylaştırır. Ezber yapmak ne kadar kolaylaşırsa didaktik şiir amacına o kadar çabuk ulaşır. Dolayısıyla didaktik şiir şekil bakımından klasik bir şiir anlayışındadır.

Didaktik şiirler, tarihi metinlerde, çocuk edebiyatında, okullarda kullanılır. Özellikle çocuk edebiyatında çok sık karşımıza çıkar. 

İlk Didaktik Şiir Ne Zaman Ortaya Çıktı?

İlk didaktik şiir,  insanlara dini ve tarihi öğretmek amacıyla yazıldı. Bilinen ilk didaktik eser, Yunan ve Hint edebiyatında ortaya çıkmıştır. Hindistan ve  Yunanistan’da yani Antik Yunan’da didaktik şiirler ortaya çıktı. Arap edebiyatında Yunan ve Arap edebiyatından daha sonra ortaya çıktı.  Türk edebiyatında ise bilinen ilk didaktik eser 11.yy’da Karahanlı Devleti döneminde yazılan Kutadgu Bilig  adlı eserdi.

Hindistan’da yani eski Hint’te özellikle öğrencilere matematik öğretmek amacıyla şiir kullanılmıştır. Didaktik şiir, eski Hint’te çocuklara matematik  ve geometri öğretmek amacıyla kullanılmıştır.

Antik Yunan’da tarih öğretimi için şiirden faydalanılmıştır. “Truva savaşını konu alan, Homeros’un İlyada ve Odyssea destanları da bu türden manzumelerdir.” [Kaynak : Klasik Arap Şiirinde Didaktik Şiirleri; Kemal Tuzcu; Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Dergisi 47, 2 (2007) 147-171 – Kemal Tuzcu’nun bu satır için gösterdiği kaynak: HOMER. (1991). The Illiad. (Çev. Samuel Butler). Ottowa: World Library İnceleme ].

Arap edebiyatında ilk didaktik şiirler ise Cahiliye Devri’nde yazılmıştır.  Bu manzumeler M.250 yılında  Tasm ve Cedis kabileleri arasında çıkan bir çatışmada Afire Binti Abdal tarafından yazılmıştır.[Kaynak :Klasik Arap Şiirinde Didaktik Şiirleri; Kemal Tuzcu; Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Dergisi 47, 2 (2007) 147-171 – Kemal Tuzcu’nun bu satır için gösterdiği kaynak : ÇETİN, Nihat M. (1973). Eski Arap Şiiri. İstanbul: İstanbul Üniversitesi Yayınları ]. Araplarda,  didaktik şiirler, Emeviler döneminde kasideler içinde verilmektedir. Ayrıca Emeviler döneminde didaktik şiirlere “urcuze” ismi verilmiştir. Aslında bu eserler dil araştırmaları için kaynak oluşturmuş ama edebiyat açısında da ilk didaktik eser olma özelliğini kazanmışlardır. Arap edebiyatında kasidelerin sonunda şairlerin kendi hayat tecrübelerini yazdıkları kısımlar da araştırmacılar tarafından didaktik şiir kapsamına alınmıştır.  Urcuzenin ne olduğunu, Arap edebiyatında didaktik şiirin nasıl geliştiğini “KLASİK ARAP ŞİİRİNDE DİDAKTİK ŞİİRLERİ; Kemal Tuzcu; Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Dergisi 47, 2 (2007) 147-171” adlı makaleden okuyabilirsiniz. Biz, daha çok Türk edebiyatında didaktik şiire ve genel olarak didaktik şiirin ne olduğuna değineceğiz.

Türk Edebiyatında İlk Didaktik Şiir

Türk edebiyatında bilinen ilk didaktik şiir örneği aynı zamanda İslamiyet’i ilk kez devlet dini haline getiren ve lslamiyet’i kabul eden ilk Türk devleti olan Karahanlılar  döneminde yazılmıştır.  Karahanlılar 11 ile 13. yy arasında yaşamış bir Türk devletidir. Kutadgu Bilig, 11.asırda yazılmış Türk edebiyatının ilk didaktik eseridir. Bu eser, 11. asırda yazılmasına rağmen bizim elimizdeki nüsha 16. yy’a aittir. İçerik bu zamandan  pek zarar görmese de dil araştırmacılarının dikkat çektiği bazı dil değişimleri yaşanmıştır. Lakin bu durum onun ilk didaktik eser olma durumunu değiştirmez.

Kutadgu Bilig, dini – didaktik eserdir.  İçeriğinde dört kahraman vardır ve bu dört kahraman dört öğüt konusunu karşılar. Eserin tamamı,  okuyucuya hayat dersi veren öğütlerle doludur. Devlet yönetimi, aklı kullanma gibi konularda aydınlatıcı binlerce beyit vardır.  Bu konu hakkındaki en ayrıntılı bilgiyi yine www.makaleler.com adresinde bulunan “Kutadgu Bilig Hakkında” adlı makaleden edinebilirsiniz.

Yine Doğu Türkçesi kolunda Edip Ahmet Yükneki’nin Atabetü’l Hakayık adlı dinî – didaktik eseri, döneminde en iyi didaktik metindir. Ayrıca yine Orta Asya dönemindeki Yesevi Hikmetleri adındaki eser de didaktik yapıdaki önemli bir eserdir.

Türk edebiyatında, Eski Anadolu Türkçesi döneminde özelikle Beylikler Dönemi’nden önceki Fetret Devri’nde oluşan tekke ve zaviyeler Anadolu’da dini  - didaktik bir eser kuşağının oluşmasını sağlamıştır. Şeyyad Hamza, Ahmet Fakih, Hoca Dehhani, Yunus Emre, Mevlana, Sultan Veled en ünlü didaktik şairlerindendir. Gerek halk edebiyatında gerek divan edebiyatında bu durum değişmemektedir. Yunus Emre, Mevlana, Bektaşi  gibi tarikat şairleri yazdıkları şiirler ile halk edebiyatının didaktik tarafını oluştururken Şeyyad Hamza, Ahmet Fakih, Hoca Dehhani ise yazdıkları mesnevilerle didaktik şiirin Divan Edebiyatı kısmını oluştururlar.  Bu eserlerden bazıları ve en önemlileri şunlardır:

• Ahmet Fakih: Çarhname
  
• Aşık Paşa: Garipname
  
• Yunus Emre: Risaletü’l Nushiyye
  
• Gülşehri: Mantıku’t Tayr

Osmanlı Devleti döneminde Türk edebiyatında dinsel mahiyetli ve tasavvuf amaçlı metinler çoğalmıştır. Divan edebiyatının en parlak döneminin yaşandığı zamanda didaktik şiirler de çağının en olgun zamanlarını yaşamışlardır. Nabi’nin oğlu için yazdığı Hayriyye adlı eser, en önemli didaktik eserdir.

Tanzimat  döneminde ise didaktik eserin yönü değişmiştir.  Halkı eğitmek için ortaya çıkan Tanzimat aydınları edebiyatı bir araç olarak kullanmaya başlamışlardır. Yusuf Kamil Paşa’nın Telemak adlı eseri bu amaçla çevrilmiştir.

Türkçenin hem Doğu kolunda hem de Batı kolunda bilinen ilk didaktik eserlerin İslamiyet ile ilgili olması ilginç bir noktadır. Doğu Türkçesi devrinde Kutadgu Bilig’den önce Uygurlar döneminde Budist ve Maniheist metinler yine halka bu dinleri tanıtmak ve öğretmek amacıyla yazılmıştı. Bu metinler okuyuculara dinî eğitim verdikleri için belki didaktik  şiirler sayılabilir ama tam anlamıyla bilinen ilk didaktik eser Kutadgu Bilig’tir. 

Din değişimlerinde dini halka anlatmanın en önemli unsuru müzik ve şiirdir. Türkler için de bu durum değişmemiştir. Bu bakımdan din değişimleri esnasında öğretici yani didaktik metinlerde bir artış oldukça normaldir.

Didaktik Şiirin Özelikleri Nelerdir?

Yazdıklarımızın bir özeti olarak didaktik şiirlerin özelliklerini şu şekilde sıralayabiliriz:

• Metinler öğretici metinlerdir. İlk amaç okuyucuya ya da dinleyiciye bir şey öğretmektir.
  
• Estetik kaygı taşımak, bir şey öğretme amacından sonra gelir.
  
• Uyak ve redifin ezber gücünden faydalanabilir.
  
• Hacimleri anlatmak istedikleri konuya göre değişebilir.
  
• Dilinin çok ağır olması , metnin öğretme özelliğini etkileyebilir. Bu bakımdan da metnin olabildiğince sade bir dille yazılmasına dikkat edilmelidir.
  
• Didaktik şiir yazan birisinin illa ki yazdığı konuda uzman olması gerekmez ama bilgi sahibi olması gerekir.