Ali Şir Nevai Edebi Kişiliği
Nevaî’nin en önemli özelliği tam bir ülke ve dil aşkı ile Çağatayca’yı savunmasıdır. O, ömrü boyunca 30 küsür eser vermiştir. Beş mesnevi yazarak Hamse sahibi olmuştur. Ayrıca her şairin yapamayacağı bir şekilde aynı kalitede tam beş adet Divan düzenlemiştir. Bu divanlar ise Farsçadır. Nitekim Nevaî, beş tane de Çağatayca divan derleyerek bu açığı kapatmıştır. Her divanda yüzden fazla şiir olduğu düşünülürse Nevaî, Fars diline de en az öz dili kadar yakındır.
Ancak Nevaî’nin en önemli eseri Muhakemet'ül Lugateyn adlı eseridir. Bu eserin Türkçe anlamı; “İki dilin karşılaştırılması”dır. Nevaî, Muhakemet'ül Lugateyn’nin giriş kısmında dünya üzerinde 4 adet dil (Hintçe, Arapça, Farsça ve Türkçe) olduğunu savunur. Nevaî’ye göre:
1. Hintçe, en köklü dillerdendir ve onun kıyaslaması oldukça zordur.
2. Arapça kutsaldır, kıyaslanamaz.
Ancak şair bir türlü Farsçanın neden Türkçeden daha üstün olduğunu anlamaya çalışır. Ona göre Farsça kutsal değildir ve Hintçe kadar da kadim değildir. O zaman neden Türkçe terk edilip Farsça kullanılmaktadır? Bütün bu sorulardan sonra devam eden Nevaî, Farsçanın kelimesi yapısını ve Türkçeyi kıyaslayarak, Türkçeyi üstün sayar. Ayrıca Farsçanın Türkçe kadar kelime üretemediğini ve Türkçenin Farsçadan daha zengin olduğunu eser boyunca örneklerle anlatır.
Nevaî’nin üzerinden hassasça durulması gereken bir diğer önemli eseri ise Mecâlisün Nefâyis adlı şairler tezkiresidir. Bu tezkire de Nevaî’nin tanıştığı şairlerin yanında tanışmadığı şairleri de anlatması ilgi çekicidir.
Nevaî, tasavvuf ile de ilgilenmiş ve eseler kaleme almıştır. Mesnevileri de bu eserleri arasındadır.
Nevaî, ününü Orta Asya’dan Anadolu’ya kadar taşırmıştır. Öyle ki Anadolu’da Nevaî taklidi şiirler yanında onun için yazılmış nazireler de vardır. Hatta Anadolu, Nevaî şiirlerini anlamak için sözlükler hazırlamışlardır ki bu sözlüklerin sayısı da azımsanmayacak kadar çoktur. Nevaî o kadar ünlüdür ki Çağatayca dili artık “Nevaî Dili” olarak anılmaya başlamıştır.
Kısaca Nevaî, Çağatay dili için bir edebî yaratmakla kalmamış, Doğu Türkçesine de bir klasik dönem sunmuştur. Öyle ki birçok araştırmacı Nevaî olmadan bir Çağatay dönemi tasnifi hazırlamamaktadır. Döneminde bu kadar hâkim olmasının nedenleri arasında yükseldiği rütbeler olsa da, Nevaî yine de dili ile de döneme damgasını vurmuştur bir âlimdir.
