Ekinoks Nedir, Tarihleri ve Özellikleri Nelerdir?

Ekinoks, Güneş ışınlarının Ekvator’a dik açı ile ulaşmasıyla oluşan bir durumdur. İlkbahar ve sonbahar ekinoksları olarak iki kez gerçekleşir.

Ekinoks, gece ile gündüzün eşit olması anlamına gelir. İlkbahar ve sonbahar ekinoksları olmak üzere yılda iki kez gerçekleşir. Güneş ışınlarının Ekvator paraleline dik bir şekilde yani 90 derece açıyla düşmesi sonucu oluşur. Diğer bir ifade ile bu anda dünyanın her yerinde gece ile gündüz saatleri eşit olur. Bu duruma ‘ekinoks’ adı verilir. Coğrafya literatüründe ekinoksun ne anlama geldiğini ve tarihlerini bu makalede ayrıntılı şekilde bulabilirsiniz.

Gece ve gündüz ile mevsimler Dünya’nın hem kendi ekseni etrafında hem de Güneş etrafında dönmesi ve eksenindeki eğrilikler, açılar sonucu meydana gelmektedir. Bu durumda küre şeklindeki Dünya’nın yarısı gündüz yaşarken diğer yarısı gece saatlerindedir. Dünya’yı ikiye bölen karanlık ve aydınlığın ayrıldığı çizgi veya noktaya ‘aydınlanma çemberi’ denilir. Güneş ışınları Ekvator paraleline dik vurduğunda aydınlanma çemberi Kutuplardan geçer. Diğer bir deyişle; Dünya’nın kutup noktasından geçtiği varsayılan çizgi, Güneş’in etrafındaki yörünge çizgisiyle yaklaşık 23 derece 27 dakikalık bir açı yaparak döner. Ekinokslarda bu açı 90 dereceye ulaşır. Bu anda, yani aydınlanma çemberinin kutupların üzerinde geçtiği anda Dünya’daki gece ve gündüz süreleri eşitlenmiş olur. Bu durum, genel olarak ‘ekinoks’ ifadesini içerir. Yılda sadece iki kez gerçekleşen ekinoksun tarihlerine göz atalım.

Ekinoks Tarihleri Nelerdir?

Ekinoks olayı, genellikle 21 Mart ve 23 Eylül tarihlerinde gerçekleşir. Dünya’nın iki yarısı için bu tarihlerin farklı anlamları vardır. 21 Mart tarihi, Kuzey Yarım Küre’de ilkbaharın habercisiyken; 23 Eylül tarihi ise sonbaharın geldiği anlamına gelir. Güney Yarım Küre’de de tam tersi bir durum söz konusu. 21 Mart, Güney Yarım Küre’de sonbahar başlangıcı sayılırken, 23 Eylül ise ilkbaharı müjdeler. Kısaca ifade etmek gerekirse ekinoks tarihleri ilkbahar ve sonbahar mevsimlerinin başlangıcı anlamına gelir. Bu sebeple yukarıda bahsettiğimiz tarihler hangi yarım küre için hangi mevsimi işaret ediyorsa “İlkbahar Ekinoksu” ve “Sonbahar Ekinoksu” ifadeleri ile anlatılır. “21 Mart İlkbahar Ekinoksu” veya “23 Eylül Sonbahar Ekinoksu” gibi…

Bu arada önemli bir bilgi verelim: Genel olarak 21 Mart’ta gerçekleşen İlkbahar Ekinoksu bazı yıllarda 20 Mart tarihinde oluşmuştur. İlkbahar Ekinoksu sadece 2003 ve 2007 yıllarında 21 Mart tarihine denk gelmiştir. Bu yıllar dışında İlkbahar Ekinoksu 20 Mart tarihinde gerçekleşmiştir. 2020 yılına kadar da 20 Mart’ta gerçekleşecektir. Sonbahar Ekinoksu da bazı yıllarda 22 Eylül’de gerçekleşmektedir.

On yıllık ekinoks tarih ve saatleri tablosunu aşağıda bulabilirsiniz:

2010 – 20 Mart - 17.32 23 Eylül – 03.09

2011 – 20 Mart – 23.21 23 Eylül – 09.04

2012 – 20 Mart – 05.14 22 Eylül – 14.49

2013 – 20 Mart – 11.02 22 Eylül – 20.44

2014 – 20 Mart – 16.57 23 Eylül – 02.29

2015 – 20 Mart – 22.45 23 Eylül – 08.20

2016 – 20 Mart – 04.30 22 Eylül – 14.21

2017 – 20 Mart – 10.28 22 Eylül – 20.02

2018 – 20 Mart – 16.15 23 Eylül – 01.54

2019 – 20 Mart – 21.58 23 Eylül – 07.50

2020 – 20 Mart – 03.50 22 Eylül – 13.31

Ekinoksların Özellikleri

Ekinoks tarihlerinde Dünya üzerinde Güneş’in de etkisi ile bazı olağanüstü olaylar yaşanır. Ekinoksların da ayrı ve ortak özellikleri vardır.

21 Mart Ekinoksu:

• Kuzey Yarım Küre’de ilkbahar, Güney Yarım Küre’de sonbahar başlangıcıdır.
  
• Bu tarihte çıktıkları mevsimler sebebiyle Kuzey Yarım Küre soğuk, Güney Yarım Küre sıcaktır.
  
• Bu tarihten sonra Kuzey Yarım Küre’de gündüzler uzamaya başlar.
  
• Kuzey Kutup Noktası’nda 6 ay sürecek gündüz, Güney Kutup Noktası’nda ise 6 ay sürecek gece başlar.
  

23 Eylül Ekinoksu:

• Kuzey Yarım Küre’de sonbahar, Güney Yarım Küre’de ilkbahar başlangıcıdır.
  
• Bu tarihte çıktıkları mevsimler sebebiyle Kuzey Yarım Küre sıcak, Güney Yarım Küre soğuktur.
  
• Bu tarihten sonra Güney Yarım Küre’de gündüzler uzamaya başlar.
  
• Kuzey Kutup Noktası’nda 6 ay sürecek gece, Güney Kutup Noktası’nda ise 6 ay sürecek gündüz başlar.
  

Ekinoks Tarihlerinin Ortak Özellikleri:

• Güneş ışınlarının Ekvator’a dik düşmesi sebebiyle gece ile gündüz eşitlenir.
  
• Güneş ışınları güney ve kuzey yarım kürelere aynı açıyla düşer.
  
• Ekvator’un kuzeyinde bulunan cisimlerin gölgesi kuzeye; güneyindeki cisimlerin gölgesi de güneye düşer.
  
• Aydınlanma dairesi Kutuplardan teğet geçer.
  
• Ekvator’da saat tam 12.00’de gölge oluşmaz. Kutuplara doğru gölge boyu uzar.
  

Ekinokslar ile İlgili Bazı Bilgiler

Ekinoks tarihlerinin özelliklerini genel hatları ile saydıktan sonra bazı detay bilgiler de verelim. Ekinoks tarihlerinde Dünya’nın iki yarım küresinde gün ve gecelerin eşit olduğu bilgisi verilirken bu durumun tüm gün sürdüğü anlamı çıkabilir. Ancak bu durum kesin bir saatte gerçekleşir. Mesela; 21 Mart saat 06.28’de veya 23 Eylül saat 14.35’te gibi…

Ekinokslarla ilgili yanlış bilinen bir duruma da açıklık getirelim: Ekinoks tarihlerinde gece ile gündüzün tam olarak eşit olduğu doğru değil. Yani gece ile gündüz 12’şer saat sürmüyor. Birkaç dakikalık farklar olabiliyor. Dünya’nın çeşitli ülkelerinde yapılan ölçümlerde bu farkın 7 dakikaya kadar çıkabildiği tespit edilmiş. Ekinokslar için belki şöyle bir ifade kullanılabilir: Gece ile gündüzün sürelerinin birbirine en yakın olduğu tarihler…

Ekinoks tarihleri ile gündönümü tarihleri de aynı değildir. Gündüz ve gecenin en uzun yaşandığı günlere ‘gündönümü’ adı verilir. Bu tarihler de 21 Haziran ve 21 Aralık tarihleridir. Yani 21 Haziran’da en uzun gündüz, 21 Aralık’ta da en uzun gece yaşanır. Bu tarihler de bazı yıllarda değişebilmektedir.

Ekinoks tarihlerinde denizlerde ve durgun sularda gelgitler yaşanabilir. Güneş tam doğudan doğar ve tam batıdan batar. Aydınlanma çemberi Kutupların üzerinde oluştuğu için Kutuplarda alacakaranlık yaşanır. Aynı meridyen noktalarında Güneş aynı anda doğup, batar. Yani Güneş her iki yarım kürede ve kutupta görünür.

Ekinoks tarihlerindeki bir durum da yeryüzünün sıcaklığı ile ilgili… Dünya, 21 Mart ve 23 Eylül tarihlerinde eşit miktarda Güneş ışınına maruz kalıyor. Kuzey Yarım Küre’nin Sonbahar Ekinoksu’nda sıcak olduğunu belirtmiştik. Bunun sebebi; okyanus sularının geç soğumasıdır. Okyanus suyu sıcaklığı toprak parçalarının da ısısını etkileyerek daha geç soğumasına sebep olur. Ekim aylarında yaşanan ve ‘Pastırma Yazı’ olarak bilinen günlerin yaşanması bu etki sebebiyledir.

23 Eylül Ekinoksu’nun ardından Güneş’in gökyüzünde çizdiği yay, güneye doğru kaymaya başlar. Havalar soğur ve güneş yön değiştirir. Bu durumdan etkilenen göçmen kuşlar, 23 Eylül tarihinden itibaren güneye doğru göç etmeye başlar.

Güneş’ten yaklaşık 25 ışık yılı uzakta bulunan ve Formalhaut adı verilen yıldız, Sonbahar Ekinoksu’ndan itibaren tekrar gökyüzünde görünmeye başlar. Gökyüzünün güneyinde sonbahar boyunca bu parlak yıldızı görmek mümkün olabiliyor.

Ekinoks Bayramları

Bu tarihlere çeşitli anlamlar yükleyen insanlar geçmişten günümüze ekinoksları farklı adlarla bayram olarak kabul etmiş, çeşitli etkinlikler düzenlemişlerdir. Örneğin Ortadoğu’da ve Türkiye’de 21 Mart tarihinde baharın gelişi ‘Nevruz Bayramı’ adı altında kutlanmaktadır. Japonya’da kutlanan Bahar Ekinoks Günü ülke genelinde resmi tatildir, insanlar doğaya şükranlarını sunar ve canlılara gösterilen sevgi gösterilir. Yine Japonya’da kutlanan Sonbahar Ekinoks Günü’nde de resmi tatildir, Japonlar atalarına saygılarını ifade ederek, ölülerini anarlar. Hıristiyanlar da Paskalya kutlamalarını bu tarihte yapar. Geçmişteki farklı medeniyetler de bu günlerde çeşitli bayramlar ve kutlamalar yapmaktaydı.