Makaleler

Türkçe ile Sümerce Arasındaki İlişki ve Türkçenin Yaşı Meselesi

Yazar: Diba Bahadıroğlu

Bu konuda en geniş araştırma Osman Nedim Tuna tarafından yapılmıştır. Osman Nedim Tuna “ Sümer ve Türk Dillerinin Tarihi İlgisi ile Türk Dilinin Yaşı Meselesi” adlı eserinde eski Türkçe dönemi ile Sümerce dönemini karşılaştırmıştır. Bu önemli eser, iki dil arasında benzer  noktaları bulmakla kalmamış, Türkçenin yaşı meselesini de daha derinlere çekmiştir.

Biliniyor ki Türkiye’de Sümerce alanındaki çalışmalar Ulu Önder Mustafa Kemal Atatürk tarafından başlatılmıştır. Bu bölümün açılma nedenlerinden biri de Türkçe ile Sümerce arasındaki ilişkidir. Bölüm halen faaliyettedir ama Osman Nedim Tuna kadar ikna edici bir çalışma henüz yayınlanamamıştır gördüğümüz kadarı ile.

Osman Nedim Tuna, eserinin giriş kısmında şu sözlere yer verir : “ Bu çalışmamda, yaklaşık olarak son kırk yılda tespit ettiğim 32 ses denkliğinin bence karakteristik olan ve maksada yeter 16’sını  alıyorum. Bunlardan ilk yedisi kelime başı ünsüzlerine, kalan dördü kelime sonu ünsüz ve ünlülerine aittir.”

Osman Nedim Tuna, Sümerceyi eski Türkçe ile karşılaştırır. Ayrıca karşılaştırmada kullandığı eski Türkçe, Oğuz lehçesi dediğimiz Orhun abidelerinin en önemli dil malzemesini oluşturduğu Orhun Türkçesi dönemidir. Orhun Türkçesi dönemi, yazıtların, bengü taşların  bırakıldığı dönemdir, ondan sonra gelen Uygurlar ( İlk zamanlar hariç, o zaman onlar da taşa yazdılar )  ve Karahanlılar kağıdı kullanmışlardır. Üstelik Uygurlar da Karahanlılar da din etkisine girip dillerinde büyük değişimlere neden olmuşlardır, Orhun Türkçesi döneminde böyle bir şey yoktur. Türkçe iki büyük kolda incelenir demiştik eski yazılarda: z/ş ve r/l kolu. Türkçenin z/ş kolunun bilinen ilk yazılı eserleri Orhun Türkçesi döneminde de başlar ve bugün Çuvaşça hariç yaşayan tüm Türk dilleri, ağızları ve lehçeleri ile bağlantısı vardır. Biz de bugün z/ş Türkçesi konuşurlarıyız. Osman Nedim Tuna, Sümerce diline en yakın dönem olan Orhon Türkçesini kıyaslamıştır.

Osman Nedim Tuna, karşılaştırma için eski Türkçe yani Orhon Türkçesi dönemini tercih eder. Bunun nedenini de şu şekilde açıklar:

  • Eski Türkçenin bize bıraktığı dil malzemesi fazladır.
  • Eski Türkçenin dil malzemesi Türkçenin bilinen en eski dil malzemesidir. Bu bakımdan Sümerce ile karşılaştırılmaya en uygun malzemedir.
  • Eski Türkçe dil yadigarlarının bir diğer özelliği, karşılaştırma için gerekli  tüm özellikleri net bir biçimde vermesidir. Nitekim biz, eski Türkçenin dilbilgisi kurallarını da çıkarabilecek kadar dil yadigarına sahibiz.
  • Eski Türkçenin günümüz Türk dilleri ile ilişkisi oldukça kuvvetlidir.  Sadece Çuvaşca hariç, tüm Türk dünyasının eski Türkçe ile bir bağı vardır.

Osman Nedim Tuna , karşılaştırmada neden Batı Türkçesini yani Bulgarca dönemine kadar uzanan şuan Çuvaşçanın tarihi dönemi olarak nitelenen Türkçe dönemi ile kıyaslamadığını şu nedenlerle açıklar:

  • Batı Türkçesinin şuan tek konuşuru Çuvaşlardır.
  • Çuvaşçanın dil yadigarları ancak 18.yy’da verilmeye başlanmıştır. (Yeni Bulgar Türkçesi Döneminin Kaynakları II. Edebî Kaynaklar: I 1769 Tarihli Altı Dize Ya Da İlk Çuvaş Şiiri: Oğuzhan DURMUŞ)
  • Çuvaşçanın tarihi metinleri olduğu bilinen Bulgar Türkçesine ait eserler, karşılaştırma yapılamayacak kadar azdır.
  • Batı Türkçesi dil yadirgarları daha çok orta Türkçe dönemine yani 11.yy’a rastlar, oysa ki Sümercenin tarihi M.Ö 2000’li yıllara kadar gider. Bu da karşılaştırmanın sağlıklı olmasını engeller.
  • Çuvaşçanın en eski metinleri Tuna Bulgarcasına ait olan metinlerdir ama bu metinler de çok azdır.

Dil Karşılaştırılması Nasıl Yapılır?

İki dil arasında karşılaştırma, dillerdeki ses, anlam ve köken denkliği ile oluşturulur. Örneğin Türkçe iki büyük kola ayrılır:

  1. r/l
  2. z/ş

Mantık şudur: Türkçe ile akraba olan diller arasında tutarlı olan yukarıda ayrılan ses denkliği vardır. Örneğin Çuvaşça hir ; Türkçe kız demek. Son seste Çuvaşçada görülen –r sesi, Türkçede tutarlı olarak –z olur. Bu denklik iki sesin akraba olduğunu gösterir.

Elbette ki bu ses denkliğinden bir ya da iki tane olması yeterli değildir. “Ural - Altay Dil Teorisi Nedir?” başlıklı yazıda bu ses denkliklerine, bir dilin akraba olma koşuluna daha ayrıntılı olarak değineceğiz ama bilmemiz gereken nokta Osman Nedim Tuna’nın ses esaslarıdır. Tuna, “fonem” diye tanımladığımız özel ses denkliklerini Türkçe ile Sümerce arasında bulmuştur. 

Osman Nedim Tuna’nın Karşılaştırmasındaki Önemli Noktalar

Osman Nedim Tuna, Sümerce gibi M.Ö 2000’li yıllara kadar uzanan bir dil ile eski Türkçe yani M.S. 6.yy’a ait bir dili kıyaslarken elbette bazı sorunlar yaşamıştır. Osman Nedim Tuna, bu dillerin akraba olduğunu kanıtlama niyetinde olmadığı için bu karanlık noktaları aydınlatma gereği duymuştur. Bunu da belirtmek gerekir ki Osman Nedim Tuna, iki dilin akraba olduğunu ya da Sümercenin Türkçeden doğduğunu iddia etmez, o, iki dilin bir dönem sözcük alışverişi yapacak kadar yakın olduğunu ve bu yüzden Türkçenin yaşının Sümerce ile aynı dönemlere çekilebileceğini iddia eder.  Elbette bunu kanıtlarken bazı sorunlar yaşamıştır.

Karşılaştırma esnasında Osman Nedim Tuna’nın karşısına aynı şartlarda aynı çevre koşullarında aynı ses için  örneklerle desteklenen paralel ses denklikleri ortaya çıkmış. Osman Nedim Tuna bu durumun normal bir karşılaştırma olmaması gerektiğinin farkında, bunu bir sorun olarak görmektedir. Eserini yayınına hazırlarken bu durumu neyle açıklayacağını düşünürken birden aklına “zaman derinliği” gelir ki bunu da eserinde şu şekilde söyler:

“Herhangi iki dil arasındaki karşılaştırma, her biri bu dillerden birine ait iki ayrı kesitte ( tabanda ) yapılır. Benim karşılaştırmamda Türk dili yönünden eski Türkçe , kesin veya taban olarak seçilmişti. Bunun karşılığı ise sadece Sümerce idi. Halbuki Sümercenin de tıpkı Türk dilinde olduğu gibi kendi derinliği vardır.  Çünkü ilk metinler ile ( kabul edilen sınır M.Ö 3100 ), yok olduğu zamanki metinler (kabul edilen sınır M.Ö 1800) arasında en az 1300 yıllık bir zaman dilimi bulunmaktadır.  Bu süre içindeki tüm malzeme, Sümercenin kendisine ait bir gelişme ve dallanma hesaba katılmaksızın bir sözlüğün içine aktarılmıştır. Türk dili ise, son 1250 yılda üç büyük devre geçirmiş ve birçok şivelere ayrılmış bulunuyor. Bu sebeple, eğer Sümerceninkine  benzer bir Türk dili sözlüğümüz olsaydı mesela /d/ karşılığında /d/, /y/, /z/, /t/, /r/ gibi beş paralel değer ve bunları destekleyen  kelime serilerimiz olurdu.  Şu halde Sümerce kelimelerde  tespit ettiğim ses değerleri ile destekleyici malzeme serilerinin kaynağı bu zaman derinliğidir.”

Bu duruma şöyle bir örnek verelim :  Orhun Türkçesindeki “adak”, Eski Anadolu Türkçesinde “ayak”  olmuştur. Bu dönemsel bir evrimdir. Bir sözlük hazırlandığında dönemlere göre /d/ sesinin durumu gösterilir.  Sümercenin ise dönemleri bilinmediği için hazırlanan sözlükte devrelere göre ayrılmamıştır, bu bakımdan evrim geçiren sözcüğün tüm evreleri bulunmaktadır. Elbette ki biz, eski Türkçe dönemi ile  bir kıyas yaptığımız için aslında olmaması gereken birden fazla ses denkliği çıkmaktadır. Bu durum, güvensizlikten ziyade Osman Nedim Tuna’nın dediği gibi zaman derinliğine bağlanabilir. 

Osman Nedim Tuna bir Sümerolog olmadığı için bu devrimleri ayırma yetisine sahip olmadığını eserinde belirtmektedir. Bu bakımdan bu sorunu Sümerolog olan ilim insanlarına duyurmaktadır.

Osman Nedim Tuna eserinde, karşılaştırılan dil malzemesinde ses denkliğinin ortaya çıktığı sözcüklerin rastlandığı olduğu fikrine de bir yanıt veriyor.

Karşılaştırmadaki malzemelerin ünsüz + ünlü + ünsüz olarak kıyaslandığına dikkat çeken Osman Nedim Tuna bir kıyaslama kıstasından bahsediyor. H.K.J Cowan’a göre karşılaştırılan iki dilde ünsüz + ünlü + ünsüz  şeklinde bir uyum varsa ( kendi makalesinde bu uyumun hangi sözcüklerde olduğunu açıklamıştır ) bu uyumun üç adet olması iki dil arasındaki ilişkiyi ispat etmek için yeterli. J. Greenbeg ise bu denkliğin sayısını dört kelime ile sınırlar. Bu iki dilbilimcinin kuramları da dünyaca ünlü dil kıyaslamalarında kullanılan önemli bir kıyastır. Osman Nedim Tuna, bu iki araştırmacının kuramını göz önüne alarak ünsüz + ünlü + ünsüz uyumunda Sümerce ile Orhon Türkçesi arasında tam 168 kelimeyi benzer olarak belirliyor. Bu, iki araştırmacının da belirlediği oranların çok üstünde.

Osman Nedim Tuna’nın Vardığı Sonuç

Osman Nedim Tuna,  bu 168 kelimeyi Sümerce ile Türkçe akrabadır sonucuna bağlamaz. Normal şartlar altında bu 168 ortak kelime  köken birliğinin ya da alışverişin sonucudur Osman Nedim Tuna’ya göre ise alışverişin sonucudur. Sümerce M.Ö 2000’li yılara kadar giden bir dil olduğuna göre Osman Nedim Tuna, Türkçenin yaşı meselesini yeniden ortaya koyar. Ona göre; 

1. Bu 168 kelimenin ortak olmasına bakarak Türkçe ile Sümerce alışverişte bulunmuştur lakin o zamanlar iki devletin dil alışverişi yapması için ya savaşması ya anlaşması gerekir; her iki durumda da  birbirlerinden uzakta olmamaları gerekir. Sümerler Mezopotamya bölgesinde yaşamaktaydı, o halde Türkler Anadolu’ya sandığımızdan daha erken gelmişlerdir. Türkler, M.Ö 3500’lerde Türkiye’nin doğu taraflarında bulunup Sümerler ile dil alışverişi yapacak kadar yakın olmuşlardır. 

2. Türk dili, zamanımızda 5500 yıl önce müstakil ve iki kollu bir dil olarak varlığını yazılı kalıntılarla ispatlamıştır. Eğer, Sümerler ile temas zamanına kadar ki çözülme hızı sabit ise ana Türkçenin yaşı epey gerilere götürebilir. Basit bir matematik hesabı yapan Osman Nedim Tuna, Türkçenin yaşını “en pinti hesaplamalara göre 8.500” olarak hesaplar.

3. Dünyadaki en eski yazılı belgelere sahip olan dil Türkçedir. O yazılı belgeler de Sümerce tabletlerindeki Türkçe alıntı kelimelerdir.

4. Altay dil teorisinde l/ş ve r/z  konusunda aksine bir düzeltme yapılmalıdır.

Türkçe ile Sümerce Arasındaki Bazı Benzerlikler

Bu kısımda tüm ses denkliklerini vermeyeceğiz; sadece birkaç tanesini vereceğiz. Osman Nedim Tuna, “Sümer ve Türk Dillerinin Tarihi İlgisi ile Türk Dilinin Yaşı Meselesi” adlı eserinde zaten bu ses denkliklerinin hepsini vermiştir:

1. Sümercede kelime başı –d veya –t sesi Orhun Türkçesinde ya –y sesine dönüşmüştür ya da düşmüştür:

  • Sümerce : dib “bant, ip”
  • Türkçe : yip “ip”
  • Sümerce : dirig “diri, canlı, ayakta”
  • Türkçe : irig  “iri, sert”
  • Sümerce : tagı “düşman”
  • Türkçe : yagı “düşman”

2. Sümerce kelime başı –g sesi Orhun Türkçesinde ya – y olmuş ya da düşmüştür :

  • Sümerce : gi “ağaç”
  • Türkçe :  ı “ağaç”
  • Sümerce : gud “öküz”
  • Türkçe : ud “öküz”

3. Sümerce kelime başı –m sesi Orhun Türkçesinde ya – k(a) olmuş ya da –k(e) olmuştur :

  • Sümerce : mu “isim”
  • Türkçe :  kü “şan, nam”
  • Sümerce : mulu “köle”
  • Türkçe : kul “köle, kul”

4. Sümerce kelime başı –n sesi Orhun Türkçesinde  –y olmuştur :

  • Sümerce : (f.) nad- “yaymak” 
  • Türkçe : (f.)  yay-  “yaymak”
  • Sümerce : nigin “miktar”
  • Türkçe : yıgın “istif, küme”

5. Sümerce ile Orhon Türkçesinde örtüşen  kelimeler arasında üç adet ikileme vardır ki işte bunlar çok önemli kanıtlardır:

  • Sümerce : kapkagak
  • Türkçe : kapkaçak

Anlam:  Kapkaçak, eşya

  • Sümerce : nigname
  • Türkçe : neng name

Anlam:  her şey, bütünü, tamamı, her ne varsa hepsi

  • Sümerce : uşub
  • Türkçe : kuş eb

Anlam:  kuş evi, kuş yuvası

6. Sümerce ile Orhon Türkçesinde ortak sözcüklerde vardır, bunlardan bazıları şunlardır :

  • Sümerce : mae, men
  • Türkçe :  men

Anlam:  ben

  • Sümerce : zae
  • Türkçe : sen

Anlamı:  sen

  • Sümerce : (f.) di -
  • Türkçe :  (f.) ti -

Anlamı: demek, söylemek

  • Sümerce : dingir
  • Türkçe : tengri

Anlamı: tanrı

  • Sümerce : iduga
  • Türkçe : yıdıg

Anlamı: koku

  • Sümerce : kur
  • Türkçe :  kuru

Anlamı: kara parçası, ülke

  • Sümerce : (f.) udi -
  • Türkçe: (f.)  udı - 

Anlamı: uyumak

  • Sümerce : uş
  • Türkçe : iş

Anlamı:  iş, uğraş

  • Sümerce : tir
  • Türkçe : yir

Anlamı:  yer, kara parçası

7. Sümerce ile Orhun Türkçesi arasında ek bazında da benzerlikler vardır.

  • Sümercede “+ta” eki Köktürkçede de “+ta” eki çıkma durum ekidir: 

Sümerce: kur +ta ( dağdan )

Köktürkçe: tag + ta ( dağdan )

  • Sümercede “+ka” eki Köktürkçede de “+a” eki yönelme  durum ekidir: 

Sümerce: nıg+ke ( herhangi bir şeye )

Köktürkçe: neng+ke ( bir şeye )

  • Sümercede “+ra” eki Köktürkçede de “+ra” eki yön eki  görevindedir:

Sümerce: Enlil+ra ( Enlil’e )

Köktürkçe: taş+ra (dışarıya )

  • Sümercede “+şe” eki Köktürkçedeki eşitlik eki “+ça/çe” gibi “-e dek” anlamı verir.

Sümerce: dirig dirig +şe ( tasarılara göre ), ar +şe ( un olarak), tun+şe ( sonuna kadar )

  • Sümerce “+gim” eki Türkçedeki “gibi” edatına denk bir anlam veriri eklendiği isme: 

Sümerce: dingir-mu-gim ( tanrım gibi ), gud - gim ( boğa gibi)

Kaynaklar

Cowan, H. K. J. 1951. Notes on Sentani Grammar. Oceania 21 (3): 214-228. [Pp. 220-221: possession of kin terms.]
Cowan, H. K. J. 1965. Grammar of the Sentani Language, with specimen texts and vocabulary. ’SGravenhage: Martinus Nijhoff. [Pp. 17-18: “Near Relationship Terms.”]
Joseph H. Greenberg (ed.),"SOME UNIVERSALS OF GRAMMAR WITH PARTICULAR REFERENCE TO THE ORDER OF MEANINGFUL ELEMENTS" JOSEPH H. GREENBERG Stanford University In: 1963. Universals of Language. London: MIT Press, pp. 73-113.
Ahmet Bican Ercilasun, Başlangıçtan Yirminci Yüzyıla Türk Dili Tarihi, Akçağ Yayınları, 9. Baskı
Ahmet Caferoğlu, Türk Dili Tarihi I-II, Enderun Kitabevi, 4.Baskı
Ali Akar , Türk Dili Tarihi, Ötüken Neşriyat, 10. Baskı
Osman Nedim Tuna, “ Sümer ve Türk Dillerinin Tarihi İlgisi ile Türk Dilinin Yaşı Meselesi”, TDK BELLETEN
Osman Nedim Tuna, “ Sümer ve Türk Dillerinin Tarihi İlgisi ile Türk Dilinin Yaşı Meselesi”, TDK ,
Baskı Yılı: 1997
Mebrure TOSUN (Prof. Dr.) Kadriye YALVAÇ (Prof. Dr.), Sümer Dili ve Grameri , I 1981 , Türk Tarih Kurumu, 1.Baskı
Süleyman ERATALAY ,SÜMERCE VE TÜRKÇEDE AD DURUM EKLERİ

İlgili Makaleler

Yorumlar
sanane 2021-03-20 19:21:03

en az 5 kelime Arapça ya da Farsça kökenli Sümerlerin ise bir zaman Akadların işgalinde olduğunu biliyoruz Türkçe'de ise çok fazla Arapça kelime var bence bu benzerlikler Araplar yüzündendir

Ramo 2017-09-21 04:56:22

Hiç şüphesiz çok güzel ve bayağı başarılı bir çalışma. Pek tabii ki M.Kemal'in askerlikten tutun sanat alanlarına kadar kendini ispatlayarak sergilemiş inanılmaz araştırmacı dehasından bahsetmeye gerek de zaten yok.. Tevratta da bahsedildiği gibi eskiden dünyada sadece tek bir dil vardı ve bütün diller bu dilden türedi ki bu doğruluğu fevkalade mümkün bir ihtimal ama şöyle bir olasılık da söz konusu: Türkçe de dahil olmak üzere her dil bu unutulmuş dilden etkilenerek bugünler ulaşmış olamazmı ? Bu benzerlik Türkçe'nin illa ki Sümerce'nin kendisi olmasından çok Sümerce'den ilk etkilenmiş dillerden biri olması ihtimalini kuvvetlendirmez mi?..Çünkü bir dile şahsiyetini ve ait olduğu dil grubunu kazandıran eleman kelime ortaklığı değil gramer yapısıdır.Kelimeler zamanla değişir fakat gramer ilk halini korur...Türkçe ile Sümerce arasındaki gramerle ilgili ortak noktalar nedir acaba ?

Yorumunuzu Paylaşın